Του Μάριου Αναστασίου Μπίκα
Αφιέρωμα στον Άγ. Νικόλαο Βέλλιανης
Α΄. Ο ΄Αγιος Νικόλαος της Άνω Βέλλιανης
Ο Άγιος Νικόλαος βρίσκεται στο νότιο άκρο της Άνω Βέλλιανης, πλησίον της κεντρικής πύλης της αρχαίας Ελέας και επί τοποθεσίας που δεσπόζει σ’ ολόκληρη την πεδιάδα της Παραμυθιάς, τα Ηλύσια Πεδία.
Σύμφωνα με τη λίθινη πλάκα που είναι εντοιχισμένη πάνω από την κεντρική του είσοδο, κτίστηκε, πιθανότατα, το 1861.
Από το 1890 ως το 1910 που έκτισαν το Δημοτικό σχολείο της Άνω Βέλλιανης, λειτούργησε και ως Σχολείο.
Μέχρι το 1948 ήταν ενοριακός και νεκροταφιακός ναός της Άνω και Κάτω Βέλλιανης. Πέριξ αυτού υψωνόταν πέτρινη μάντρα ύψους 1,50 μ., περίπου, η οποία περιέκλειε έκταση, δύο στρεμμάτων. Σκοπός της μάντρας αυτής ήταν να εμποδίζει την είσοδο των ζώων, γιδοπροβάτων και γελαδιών, στον ιερό του νεκροταφείου χώρο. Η μάντρα είχε μόνο μία
είσοδο από τη βόρειο πλευρά, έξωθεν της οποίας απλωνόταν το μικρό χωριό. Μέσα στην έκταση αυτή υπήρχαν ελιές, ήμερες και άγριες, διάφοροι θάμνοι και το δημοτικό σχολείο.
Στο μέρος που έκτισαν τον Αϊ – Νικόλα δεν είναι γνωστό αν παλαι-ότερα υπήρχε μικρό παρεκκλήσι. Γνωστό όμως είναι ότι πλησίον και νοτιοανατολικά του, επί πλαγιάς, υπήρχε αρχαίο ιερό (;), το οποίο ερευνήθηκε από τον αρχαιολόγο Γεώργιο Ρήγινο (Βλ. π.κ.).
Τη φωτογραφία μού την έστειλε ο Βασίλειος Ευαγγέλου Κούρτης
Μαρτυρίες
(΄Ολες οι παρακάτω μαρτυρίες είναι διασκευασμένες κατά τέτοιο τρόπο ώστε να μην αλλοιώνεται το πραγματικό τους νόημα)
– Κωτσιοκούρταινα, σύζυγος του Κων. Κούρτη :
« Τον Αϊ – Νικόλα της Άνω Βέλλιανης τον έκτισαν οι Βελλιανίτες, όταν στο χωριό κατοικούσαν μόνο δέκα οικογένειες. Τότε στη Βέλλιανη δεν υπήρχε εκκλησία και οι κάτοικοί της εκκλησιάζονταν τις γιορτές και τις Κυριακές στον Μοναστήρι του Αϊ – Γιάννη, όπου λειτουργούσε ο ηγούμενος. Θυμάμαι που ο Μπαρμπα – Λάμπρος (ο Λάμπρος Μπίκας), παππούς μου από τη μάνα μου, έλεγε ότι όταν έκτισαν τον Αϊ –Νικόλα, κουβάλαγε τις πλάκες για τη στέγη του από την Κιούρμα (τοποθ. στην Παναγία Κούρμα του Ξηρολόφου)
– Δημήτριος Παναγιωτίδης : « Η Βέλλιανη, τα πελασγικά αυτής τείχη και η Μονή ».( Ο εν Κωνσταντινοπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος, 1899, τόμ. 19, σελ. 148 – 150 )) :
« … Αλλά και πλησίον της εκκλησίας της Βέλλιανης, τον Άγιο Νικόλαο, δεξιά του δρόμου που οδηγεί στη Μονή υπάρχει εις την επιφάνεια κάποιο μακροσκελές τετράπλευρο εκ λίθων μεγάλων ερείπιο, πιθανότατα ναού… » (μεταγλώττιση).
Το τετράπλευρο και μακροσκελές τούτο ερείπιο, που αναφέρει ο Δ. Παναγιωτίδης, το 1899 ήταν εμφανές και επειδή βρισκόταν επί πλαγιάς με μόνη θέα προς νότο, το Φανάρι, ίσως, γι’ αυτόν το λόγο δεν έκτισαν επ’ αυτού την καινούρια εκκλησία, τον Αϊ – Νικόλα, αλλά λίγα μέτρα βορειοδυτικά του και ακριβώς στο στεφάνι.
– Γεώργιος Ρήγινος (αρχαιολόγος): « Γενικά ιστορικά – αρχαι-ολογικά στοιχεία για την αρχαία Ελέα », σελ. 6 :
« Τάφοι (1993) :
Κοντά στην εκκλησία του Αγ. Νικολάου της ΄Ανω Βέλλιανης, αμέσως κάτω από τον οχυρωμένο οικισμό, ανασκάφτηκε συστάδα τάφων της ελληνιστικής εποχής, που περιελάμβανε κιβωτιόσχημους, κεραμο-σκεπείς και άλλους λακκοειδείς τάφους με μυροδοχεία, λυχνάρια και άλλα κτερίσματα. Η συντήρησή τους δεν έχει ακόμα ολοκληρωθεί, ώστε να μπορεί κανείς να μιλήσει εκτενέστερα ».
– Γεώργιος Ρήγινος – Κασσιανή Λάζαρη (αρχαιολόγοι) : « ΕΛΕΑ ΘΕΣΠΡΩΤΙΑΣ » : Αθήνα 2007, σελ. 27 :
« Ενδείξεις για το νεκροταφείο[1] του οικισμού εντοπίστηκαν κατά την ίδια χρονική περίοδο στην περιοχή έξω από τη δυτική πύλη, πιθανό-τατα κατά μήκος του δρόμου που οδηγούσε στην πεδιάδα ».
Το εσωτερικό της εκκλησίας
– Ο νάρθηκας : Ο νάρθηκας ήταν μικρών διαστάσεων και τον χώριζε από τον κυρίως ναό ξύλινο διάφραγμα, ύψους περίπου δύο μέτρων με ανοικτή πύλη στο μέσο του. Δυτικά του νάρθηκα υπήρχε μικρή τοξωτή θύρα, η οποία αργότερα εντοιχίστηκε.
– Ο κυρίως Ναός : Ο κυρίως Ναός έφερνε δύο μικρά παράθυρα, ανά ένα στη βόρεια και νότια πλευρά, στασίδια δεξιά και αριστερά, καθώς και ξύλινο άμβωνα.
– Το Άγιο Βήμα. Το τέμπλο ήταν απλής κατασκευής και πάνω από την ωραία πύλητουυπήρχε ξύλινος σταυρός[2], τον οποίο, σύμφωνα με πληροφορίες, είχε κάνει δωρεά στην εκκλησία ο Φίλη Στέφος. Στο χώρο της συγκομιδής σώζονται σε φθορά τοιχογραφίες Αγίων.
Όλο το δάπεδο του εσωτερικού χώρου του Ναού ήταν πλακόστρωτο με κοκκινόχρωμες πλάκες.
Οι τοιχογραφίες του καθολικού
Με το πέρασμα του χρόνου στους τοίχους της εκκλησίας σχη-ματίστηκαν μεγάλες ρωγμές, κυρίως στην πρόσοψη, η οποία επιβαρυ-νόταν με το πέτρινο καμπαναριό και τη μεγάλη του καμπάνα. Η με πλάκες στέγη της, άρχισε να υποχωρεί. Τα βρόχινα νερά έγλειφαν τις επιφάνειες των εσωτερικών τοίχων. Έτσι, σιγά σιγά το ασβεστοκονίαμα κατέπεσε κι εμφανίστηκαν τοιχογραφίες Αγίων και σκηνών από την Παλαιά και Καινή Διαθήκη. Τώρα ο περαστικός όταν εισερχόταν στην εκκλησία, για να ανάψει ένα κερί και να κάνει το σταυρό του, αντίκριζε ό,τι είχε διαβάσει στα διάφορα ιστορικά και θρησκευτικά βιβλία. Έβλεπε στον τοίχο της νότιας πλευράς, δυτικά του άμβωνα, τα πρόσωπα Αγίων και με οίκτο διέκρινε ότι τα μάτια τους ήσαν εξορυγμένα από τις αιχμές των τούρκικων σπαθιών ή μαχαιριών[3]. Οι τότε Βελλιανίτες, για να τις διασώσουν, τις επικάλυψαν προσεκτικά με ασβεστοκονίαμα. Και το 1990 όταν έγινε ανακαίνιση του Ναού, οι τοιχογραφίες αυτές καταστράφηκαν ολοσχερώς. Δεν γνωρίζουμε πότε και ποιος τις φιλοτέχνησε, ούτε και την ιστορική ή θρησκευτική τους αξία. Εκείνο όμως που πρέπει όλοι μας να παραδεχτούμε είναι ότι ήταν έργο των προγόνων μας, το οποίο μας διέσωσαν από τον εχθρό με κίνδυνο της ζωής τους. Και, όταν αποκαλύφτηκε σε μας, εμείς από άγνοιά μας, το καταστρέψαμε. Ένα μικρό του μέρος θα μπορούσε να διατηρηθεί ως κειμήλιο για τις επόμενες γενιές. (Κάλυψή του με τζάμι).
Το ιταλικό βλήμα
Το 1941 μεγάλο ιταλικό βλήμα κατάστρεψε μέρος της στέγης του Αϊ -Νικόλα, καθώς και την κολυμπήθρα του. Επειδή, λόγω του πολέμου, η αγορά νέας κολυμπήθρας ήταν αδύνατη, ο Στέφο Φίλης (Στεφάνου) παραχώρησε στην εκκλησία μια μεγάλη καπάσα (πιθάρι) μέσα στην οποία την εποχή αυτή έγιναν χριστιανοί πολλοί Βελλιανίτες, μεταξύ των οποίων και η μικρότερη κόρη του Στέφο Φίλη, η Βαγγελή, η οποία σήμερα (2020) ζει στη Φρανκφούρτη της Γερμανίας, παντρεμένη με τον Κώστα Κουρματζή.
Το καμπαναριό
Πάνω από την πρόσοψη της κεντρικής θύρας υψωνόταν πέτρινο καμπαναριό το οποίο είχε χτίσει ο Προδρομίτης Κώστα Τζίμας, σύζυγος της μαμής βάβως Χρύσως. Τοκαμπαναριό αυτό έδινε ξεχω-ριστή λαμπρότητα στον Αϊ -Νικόλαο με αποτέλεσμα να ήταν ορατός από όλα τα χωριά του λεκανοπεδίου της Παραμυθιάς.
Η καμπάνα
Μαρτυρίες
– Τάκης Στέφος ( Χρήστος Στεφάνου) (23.08.1997)
« Η καμπάνα του Αϊ – Νικόλα κατασκευάστηκε στα Γιάννενα και ήταν δωρεά του Λάμπρου Μάρκου (Μπίκα) και του Φίλη Στέφου (Στεφάνου).
Αυτό το αποδείκνυε και η επιγραφή που υπήρχε πάνω της κι έγραφε : « Δωρεά Λάμπρου Μάρκου και Φίλη Τέφου ». Στο Στέφου έχουν ξεχάσει να γράψει το σίγμα (Σ). Επίσης πάνω έγραφε και το όνομα των αδελφών Μπεγλάρη, που την κατασκεύασαν. Και, για τον ερχομό της στο χωριό, ο συχωρεμένος Ναστάσης Θεοδώρου Μπίκας, μου είχε πει : « Μόλις έφεραν την καμπάνα στα Πεζουλάκια, (τοποθεσία),άρχισαν να τη χτυπάν και όλο το χωριό έκανε αμέσως το σταυρό του »».
– Θωμάς Μπίκας (27.07.1998)
« Την καμπάνα του Α ϊ- Νικόλα της Άνω Βέλλιανης την είχαν κάνει δωρεά το 1919 ο Λάμπρο Μάρκος με το Φίλη Στέφο. Και οι δυο τους δούλευαν αγωγιάτες στα Γιάννενα και βαστιόνταν οικονομικά καλά. Οι δυο αυτοί δώρισαν την καμπάνα, η οποία ζύγιζε 50 οκάδες. Από τα Γιάννενα ως την Παραμυθιά την έφεραν φορτωμένη στ’ άλογά τους. Στην Παραμυθιά πήγαν οι χωριανοί μας και, αφού την έβαλαν πάνω σε ξύλα την έφεραν στο χωριό. Όταν έφτασαν στα Πεζουλάκια, τη χτύπησαν κι εμείς που τότε ήμασταν παιδιά, κατεβήκαμε και τη συναντήσαμε στην Πλάκα (τοποθεσία)».
Ο Παπαγάκης κατεβάζει από το καμπαναριό την καμπάνα
Μετά περίπου το 1958 η εκκλησία του Αϊ Νικόλα κατέστη ετοιμόρ-ροπη. Τώρα το κτύπημα της καμπάνας με τη μακριά αλυσίδα σταμάτησε. Ο εφημέριος του χωριού Παπαχρήστος (Φιλίππου), μαζί με τους Βελ-λιανίτες κτίστες Ναστάση και Σωτήρη Μπίκα, επιχείρησαν να την κατεβάσουν από το καμπαναριό, αλλά δεν το κατόρθωσαν. Δεν το κατόρθωσαν, επειδή τη στιγμή που προσπαθούσαν να την ξεβιδώσουν από τα χοντρά ξύλα του καμπαναριού, η εκκλησία σύγκορμη κουνήθηκε σα να έγινε μεγάλος τοπικός σεισμός και τρομοκρατούμενοι αναχώ-ρησαν αμέσως για τα σπίτια τους. Αργότερα, όταν το καμπαναριό έφθασε στα πρόθυρα της κατάρρευσης και ο κίνδυνος να υπάρξουν και θύματα ήταν μεγάλος, ο νέος εφημέριος της Βέλλιανης, ο Παπαγάκης (Παπαφώτης), μαζί με ξένους κτίστες, κατέβασαν την καμπάνα και την κρέμασαν με την αλυσίδα[4] της στο παρακείμενο της αυλής γέρικο πουρνάρι.
( Αρχείο Φωτ. Μ.Α.Μ.)
Μαρτυρία
– Γκέλης Αποστόλου Ντούγιας
« Την καμπάνα του Αϊ – Νικόλα το 1959 πήγαν να την κατεβάσουν απ’ το καμπαναριό ο Παπαχρήστος με τους μαστόρους Ναστάση και Σωτήρη Μπίκα, με σκοπό να την μεταφέρουν στον Αϊ – Γιώργη της Κ. Βέλλιανης, επειδή τότε δεν υπήρχε σ’ αυτόν καμπάνα. Μόλις ανέβηκαν στο καμπαναριό, τους έπιασε τέτοια τρεμούλα και φόβος, που αμέσως κατέβηκαν και πήγαν στα σπίτια τους. Αργότερα ο Παπαγάκης την κατέβασε μαζί με ξένους μαστόρους και την κρέμασαν με την αλυσίδα της στο πουρνάρι της αυλής της εκκλησίας ».
Τα σχέδια του Μητροπολίτη
Στο πουρνάρι η καμπάνα δεν παράμεινε πολλά χρόνια. Εδώ, όταν την χτυπούσαν, ο ήχος της δεν είχε σύνορα. Λεν, ότι την άκουγαν ακόμα και οι κάτοικοι της κωμόπολης Καναλακίου (Φαναριού). Γι’ αυτό, κάποια μέρα, διερχόμενος από το δημόσιο δρόμο Παραμυθιάς – Γλυκής ο τότε Μητροπολίτης της Παραμυθιάς, την άκουσε, και, κατεβαίνοντας από το αυτοκίνητό του, έκανε το σταυρό, λέγοντας στο βοηθό ιερέα του :
« Την καμπάνα αυτή θα τη μεταφέρω στον Άγιο Δονάτο της Παρα-μυθιάς. Τέτοια καμπάνα δεν έχω ξανακούσει. Τα αγρίμια και τα βουνά δε θέλουν καμπάνες. Τις καμπάνες χρειάζονται οι άνθρωποι »
Αρχείο φωτ. Μ.Α.Μ.
Πρώτος που πληροφορήθηκε τα σχέδια του Μητροπολίτη ήταν ο Παπαγάκης (Παπαφώτης), ο οποίος ενήργησε αστραπιαία και μέσα σε μια νύχτα, αφού πλήρωσε Παραμυθιώτη χαμάλη, μετέφερε την καμπάνα στην Κάτω Βέλλιανη. Εδώ πλησίον της ανεγειρόμενης εκκλησίας (του Άι Νικόλα της Κάτω Βέλλιανης), βιαστικά κατασκεύασε μαζί με άλλους ενορίτες ένα πρόχειρο ξύλινο καμπαναριό, πάνω στο οποίο και την κρέμασε. Η καμπάνα κάθε Κυριακή και γιορτή με τη γλυκιά της φωνή καλούσε τους Βελλιανίτες στην εκκλησία. Μια όμως χειμωνιάτικη νύχτα, αφού άγριος δυνατός αέρας ξερίζωσε ακόμα και νέα δέντρα, έριξε στο έδαφος και το καμπαναριό της. Και η καμπάνα[5] του Αϊ Νικόλα; Η κα-μπάνα του ΄Αι Νικόλα της ΄Ανω Βέλλιανης, αφού κατά την πτώση της υπέστη ρωγμές, βουβάθηκε για πάντα.
Μαρτυρίες
– Παπαθανάσης ( Παπαφώτης )
« Την καμπάνα του Αϊ Νικόλα της Πάνω Βέλλιανης τη μετέφερε στην Κάτω ένας χαμάλης από την Παραμυθιά, επειδή οι Βελλιανίτες φοβούνταν να την πάρουν από τον Αϊ – Νικόλα της ΄Ανω Βέλλιανης και να τη δώσουν στον Αϊ – Νικόλα της Κάτω. Ύστερα την κρέμασαν σ’ ένα ξύλινο καμπαναριό. Κι όταν ένα βράδυ φύσηξε δυνατός αέρας, το γκρέμισε και η καμπάνα έσπασε »
– Λευτερία του Θωμά Μπίκα – Πανούση (Μεσοπόταμος Πρεβέζης)
« Την καμπάνα του Αϊ – Νικόλα τη μετέφερε από την Πάνω Βέλλιανη στην Κάτω ο χαμάλης Αλεξίου από την Παραμυθιά. Τη μετέφερε αυτός, επειδή οι Βελλιανίτες φοβούνταν να τη μεταφέρουν. Φοβούνταν τον Άγιο. Και για το φόβο τους αυτόν είχαν δίκιο. Γιατί, μετά από ένα διάστημα, η γυναίκα του Αλεξίου πέθανε και, όπως είπαν, πέθανε, επειδή ο άντρας της μετέφερε την καμπάνα του Αϊ – Νικόλα της Βέλλιανης ».
Τα κλάματα μικρού παιδιού
Μετά την καταστροφή της καμπάνας του Αϊ – Νικόλα, ο Παπαγάκης, (Παπαφώτης) του οποίου το σπίτι από την νεοαναγειρόμενη εκκλησία απείχε, περίπου, διακόσια (200) μέτρα, ειδοποιήθηκε ένα βράδυ από τους γείτονες, μέσα στους οποίους ήταν και η δασκάλα του χωριού, να μεταβεί στην αυλή της νέας εκκλησίας, επειδή εκεί άκουσαν κλάματα μικρού παιδιού. Ο ιερωμένος χωρίς χρονοτριβή μετέβηκε στην αυλή της εκκλησίας, και, όπως διαδόθηκε, τα κλάματα του μωρού, αφού στα-μάτησαν για λίγο, ξανακούστηκαν στο πίσω μέρος του Αγίου Βήματος της εκκλησίας. Κι όταν ο σεβάσμιος ιερέας, προσευχόμενος μετέβηκε εκεί, τα κλάματα ακούστηκαν πιο πάνω και ακριβώς στο μέρος που είχε καταστραφεί η καμπάνα. Και, για να σταματήσουν τα κλάματά του μωρού, ο σεβάσμιος Παπαγάκης χρειάστηκε να τελέσει πολλούς εσπε-ρινούς και δεήσεις.
Μαρτυρία
– Η Λευτερία του Θωμά Μπίκα – Πανούση (ό.π.π.)
« Έλεγαν στο χωριό ότι τα κλάματα του μικρού παιδιού τα άκουσαν μπροστά στην πόρτα της καινούριας εκκλησίας του Αϊ – Νικόλα οι Παπαφωταίοι. Κι ένα βράδυ η Χαρίση Παπαφώταινα, η συμπεθέρα η Κώσταινα, και η Μένια (Ιφιγένεια) πήγαν να δουν τι συμβαίνει. Μόλις πλησίασαν στην εκκλησία, τα κλάματα σταμάτησαν και μετά από λίγο τα άκουσαν πιο πάνω. Τότε είπαν ότι το μικρό παιδί ήταν ο Αϊ Νικόλας, που έκλαιγε, επειδή τού έσπασε η καμπάνα »
Αρχείο Φωτ. Μ.Α.Μ.
Η ανακαίνιση του Αϊ – Νικόλα της Άνω Βέλλιανης
Η ανακαίνιση του Αϊ – Νικόλα της ΄Ανω Βέλλιανης έγινε το 1990 επί εφημερίας του Παπανικόλα (Πέτσιου) και με τις προσφορές πολλών πιστών, τόσο από τη Βέλλιανη όσο και από τη γύρω περιοχή. Το Μάιο του 1994 ο Καρυωτίτης Βασίλης Γκάτζιας, που ζούσε στη Γερμανία, σε ειδική τελετή, στην οποία χοροστάτησε ο Μητροπολίτης Παραμυθιάς κ.κ. Τίτος και παραβρέθηκε πλήθος πιστών, πρόσφερε στο Ναό δωρεάν την καμπάνα.
Μαρτυρία
– Βασίλης Νικλάου Γκάτζιας
« Το 1989 πήγα για λίγες μέρες με άδεια στο χωριό και επισκέφτηκα τη θειά μου τη Μιχοντάγκοβα (σύζυγο του Μίχο Ντάγκα). Μαζί ανεβήκαμε σιγά σιγά στον Αϊ – Νικόλα της Άνω Βέλλιανης, για να ανάψουμε τα καντήλια του. Εγώ τον Αϊ – Νικόλα είχα χρόνια να τον δω. Και, όταν τον αντίκρισα, ράγισε η καρδιά μου. Τα μάτια μου βούρκωσαν, γιατί ολόκληρη η εκκλησία ήταν έτοιμη να πέσει. Το βράδυ όταν με άλλους βρέθηκα στο μαγαζί του Κώστα Λώλου, τους είπα ότι ο Αϊ – Νικόλας είναι ετοιμόρ-ροπος και πρέπει όλοι μας να βοηθήσουμε οικονομικά ώστε να επι-σκευαστεί.
Έτσι η εκκλησία φτιάχτηκε, αλλά χωρίς το καμπαναριό, που την έκανε πιο όμορφη. Μετά την ανακαίνιση της εκκλησίας πρόσφερα δωρεά και την καμπάνα. Στην καμπάνα αυτή, όταν ακόμα ήταν στο χυτήριο των αδελφών Γαλανόπουλου, έριξα μέσα μια μεγάλη σήραγγα αίμα. Έριξα το αίμα μου, γιατί το θεωρώ πιο σημαντικό κι από τα διαμάντια. Ύστερα τη μεταφέραμε στον Αϊ – Νικόλα »
Η εκδήλωση του Εκπολιτιστικού Ομίλου Βελλιανιτών.
Το 1995 ο Πρόεδρος της Βέλλιανης, αείμνηστος Βασίλειος Λώλος ισοπέδωσε το χώρο βόρεια της αυλής του Αϊ – Νικόλα της Βέλλιανης.
Στο μέρος αυτό το καλοκαίρι του 1996 ο Εκπολιτιστικός Όμιλος Βελ-λιανιτών πραγματοποίησε την ετήσια εκδήλωση προς τιμήν των ξενιτεμένων Βελλιανιτών, προσφέροντας στους παραβρισκόμενους γίδα βραστή. Ο Παπανικόλας (Πέτσιος), παρουσία πολλών πιστών, τέλεσε Εσπερινό με αρτοκλασία.
Κι όταν το ημίφως της καλοκαιρινής νύχτας έδιωξε το φως της μέρας, το τραγούδι του Γιώργο Μιχ. Ντάγκα με τη συνοδεία του κλαρίνου, της κιθάρας και του ντεφιού ταρακούνησε τους πεθαμένους Βελλιανίτες, που από χρόνια κείτονταν στον περίβολο του Αϊ – Νικόλα. Η βραδιά αυτή, στα πόδια των τειχών της αρχαίας Ελέας, ήταν από τις πιο όμορφες του είδους αυτού. Γιατί ο γλυκός αντίλαλος της μουσικής και του τραγουδιού που γυρνούσαν από τα βράχια και τις παρακείμενες χαράδρες, ημέρευε την αγριάδα των βουνίσιων σκιών κάτω από το μαύρο πέπλο της νύχτας. Το δε θέαμα που απολάμβανε κανείς αντικρίζοντας τις λάμψεις των φώτων κατά μήκος των Ηλυσίων πεδίων, που συναγωνίζονταν τ’ αστέρια του ουρανού, ήταν κάτι το πρωτόγνωρο.
[1] . το νεκροταφείο της αρχαίας Ελέας : α. Ο αρχαιολόγος Γεώργιος Ρήγινος (τηλεφωνικά) : « Στο χώρο ανατολικά της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου της Άνω Βέλλιανης πιστεύομε ότι ήταν νεκρόπολη, επειδήεδώ βρέθηκαν αρχαίοι τάφοι και επειδή ο χώρος αυτός βρίσκεται κοντά στην κεντρική πύλη της αρχαίας Ελέας, αλλά και πλησίον του αρχαίου δρόμου που κατέβαινε στον κάμπο».
β. Ο Μάριος Αναστασίου Μπίκας : « Το νεκροταφείο της αρχαίας Ελέας, ίσως, βρίσκεται στην τοποθεσία Αλώνι του Πάσχου, δυτικά της Άνω Βέλλιανης.
1. Εδώ βρίσκονται σωρεία ορθογώνιοι λαξευμένοι λίθοι. οι οποίοι από την κορυφή του ισόπεδου υψώματος, εξαιτίας των βροχοπτώσεων και της μορφής του εδάφους, κυλί-στηκαν στη μικρή χαράδρα
2. Στην κορυφή του κτήματος της Φωτογιάνναινας έχει βρεθεί αρχαίος τάφος με μη λαξευμένους ογκόλιθους, ο οποίος ερευνήθηκε στη δεκαετία του 1890 από το γιατρό της Παραμυθιάς Δημήριο Παναγιωτίδη και σώζεται ακόμη σήμερα (2016).
[2] Ο ξύλινος σταυρός : Ο Παπαγάκης : « Στο τέμπλο του Αϊ – Νικόλα υπήρχε μέχρι τελευταία ένας ξύλινος σταυρός, που έγραφε « δωρεά Φίλη Στέφου ». Όταν ο Αϊ -Νικόλας άρχισε να καταρρέει, ο σταυρός αυτός έπεσε και, μάλλον, βρίσκεται στο δάπεδο της εκκλησίας, σκεπασμένος από την πεσμένη στέγη … ».
[3] . τούρκικων μαχαιριών : Η καταστροφή των Αγιογραφιών του Αϊ – Νικόλα έγινε από τους Τούρκους, ίσως, στην περίοδο των Βαλκανικών πολέμων ή παλιότερα κατά τη διάρκεια τοπικής πολεμικής σύγκρουσης.
[4] . την αλυσίδα : Όταν ή καμπάνα ήταν κρεμασμένη στο καμπαναριό, για να τη κρούσει κάποιος, έπρεπε να χρησιμοποιήσει τη μακριά της αλυσίδα, της οποίας το ένα άκρο ήταν δεμένο με το γλωσσίδι της και το άλλο κατέληγε στα δάκτυλα των δυο χεριών του.
[5] . η καμπάνα : Τη ραγισμένη καμπάνα μετέφεραν στο χυτήριο των αδελφών Γαλανόπουλου, όπου αφού την έλιωσαν, έφτιαξαν τη σημερινή καμπάνα του Αϊ Νικόλα της Κάτω Βέλλιανης.