Του Μάριου Αναστασίου Μπίκα
Η Παναγία «Χάλασμα»
ΜΕΡΟΣ Α΄
Θέση – ονομασία
Νότια της Παραμυθιάς, ακολουθώντας τον αυτοκινητόδρομο για Πρέβεζα, μέσω Γλυκής, πεντακόσια μέτρα μετά τη διακλάδωση του δρόμου που οδηγεί προς Πάργα, συναντάμε στο αριστερό μέρος ένα μικρό δασύλλιο, εντός του οποίου υπάρχουν παλιά βυζαντινά ερείπια.
Τη φωτογραφία μού την έστειλε στις 05.02.2017 ο Αναστάσιος Ιωάννου Μπίκας
Τα ερείπια αυτά στα βιβλία των ξένων περιηγητών, που τα επισκέφτηκαν στον καιρό της Τουρκοκρατίας απαντώνται με το όνομα « Χάλασμα ». Στα τούρκικα κτηματολόγια γράφονταν ως « Παναγία Kilisse (εκκλησία) ». Αρχές του 20ον αιώνα ονομάζονταν «τρίκογχος βασιλική Παραμυθιάς » και σήμερα « Παναγία Χάλασμα ή Παναγία της Βέλλιανης », επειδή βρίσκεται εντός των κοινοτικών ορίων της ομωνύμου Κοινότητας.
Κτίση – καταστροφή
Η Παναγία « Χάλασμα», σύμφωνα με τους αρχαιολόγους καθηγητές Γ.Α. Σωτηρίου και Δ. Ευαγγελίδη, κτίστηκε στο τέλος του 6ου με αρχές του 7ου αιώνα, (στο τέλος του 500 ή αρχές του 600 μ. Χ.), ενώ κατά τον αρχαιολόγο Γεώργιο Ρίγηνο τον 5ον ή 6ον αιώνα, δηλαδή 100 χρόνια παλιότερα. Η καταστροφή της, μάλλον συνέβηκε το 1500 μ. Χ., όταν οι Θεσπρωτοί αμύνονταν εναντίον των Τούρκων των Ιωαννίνων που προσπαθούσαν να καταλάβουν τα παράλια του Ιονίου, που κατείχαν οι Ενετοί. Η μη ανοικο-δόμησή της οφείλεται στο γεγονός ότι οι Τούρκοι, μετά την επικράτησή τους σ’ όλη τη Θεσπρωτία, δεν επέτρεπαν στους Χριστιανούς την ανοικοδόμηση ή την ανέγερση ναών.
Η ιστορία
Από την εποχή της καταστροφής της, η τρίκογχη βασιλική παρέμεινε ερείπιο, παίρνοντας το όνομα « Χάλασμα ». Πριν από την απελευθέρωση της Παραμυθιάς 23.02.1913, οι Βελλιανίτες την ονόμασαν « Παναγία Χάλασμα »
To 1917, διαρκούντος του Α΄. παγκοσμίου πολέμου, οι Ιταλοί στρατιώτες που είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή, προκάλεσαν καταστροφές τόσο στα ερείπιά της τρικόγχου Βασιλικής όσο και στα ερείπια των άλλων αρχαίων οικοδομών που υπήρχαν πλησίον της.
Το 1918 η Κοινότητα της Βέλλιανης με πρωτοστάτη τον εφημέριό της Παπαχρήστο (Φιλίππου), παρά τις πληγές που άφησαν πίσω τους η πείνα, η γρίπη και το πέρασμα του πολέμου, έκτισαν ακριβώς στο Ιερό της τρικόγχου βασιλικής μια μικρή εκ ξύλων εκκλησία.
Το 1925, λόγω των άσχημων καιρικών συνθηκών, η ξύλινη αυτή εκκλησία κατέπεσε. Ακριβώς την ίδια εποχή και στην ίδια θέση έκτισαν καινούρια με πέτρες και ασβέστη.
Το 1941 οι αφιχθέντες στην περιοχή Ιταλοί κατακτητές στρατιώτες κατάστρεψαν όχι μόνο τα ερείπια της τρικόγχου βασιλικής που σε ορισμένα σημεία έφθαναν τα πέντε (5) ή έξι (6) μ., αλλά και την καινούρια εκκλησία, χρησιμοποιώντας τις πέτρες και τα άλλα υλικά της για την επίστρωση του αυτοκινητόδρομου Παραμυθιάς – Γλυκής.
Τέλος το 1948 κτίστηκε η σημερινή εκκλησία και πάλι από τους κατοίκους της Βέλλιανης, η οποία και παραμένει μέχρι σήμερα (2017).
Εις ποία Παναγία ήταν αφιερωμένη η « Παναγία Χάλασμα » ;
Λαμβάνοντας υπόψη, τη μετοικεσία των Βελλιανιτών της Παλιάς Βέλλιανης στους Παξούς περίπου το 1500 μ.Χ., την ίδρυση της Παναγίας των « Βελ-λιανιτών », στο ομώνυμο νησί έμπροσθεν του Γαΐου, αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου, την εκεί φυλασσόμενη παλιά εικόνα της Κοίμησης της Θεοτόκου ως και τις πολλές γραπτές μαρτυρίες και παραδόσεις, εξάγεται το συμπέρασμα ότι η Παναγία « Χάλασμα » ήταν αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου.
Η σημερινή δε αφιέρωσή της στην Παναγία της Ζωοδόχου Πηγής οφείλεται σε λόγους που δεν γνωρίζουμε με βεβαιότητα.
Μαρτυρίες
– Σπύρου Μουσελίμη : « Αρχαιότητες της Θεσπρωτίας », Γιάννινα 1980 σελ. 262, υποσημείωση 1.
« Ο εφημέριος Βέλλενης (σ.σ. Βέλλιανης) Παπαχρήστος ( Φι-λίππου), στου οποίου την ενορία υπάγεται ο ναός, μου είπε το 1952 πως στα τουρκικά χρόνια δε γνώριζε κανένας τ’ όνομα του ναού και οι τότες προεστώτες του χωριού, για να μη πληρώνει φόρο η εκκλη-σία, όντας βακούφι, το ’γραψαν « Ζωοδόχος Πηγή ». Στα τουρ-κικά κτηματολόγια γράφεται : « Χάλασμα Παναγία Κελίς Σασί » »
– Παπαδημήτρης (Φιλίππου), γιος του επί πολλά χρόνια εφημέριου της Βέλλιανης Παπαχρήστου (Φιλίππου) :
«Η Παναγία Χάλασμα ήταν αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεο-τόκου και, μετά την απελευθέρωση της περιοχής από τους Τούρκους το 1913, την ονόμασαν « Παναγία της Ζωοδόχου Πηγής ».
– Νικόλαος Πέτσιος εφημέριος της Βέλλιανης :
« Σύμφωνα με το υπάρχον εκκλησιαστικό Αρχείο της Βέλλιανης, η εκκλησία Παναγία « Χάλασμα » από το 1910 ονομάζεται « Παναγία της Ζωοδόχου Πηγής »
Το πανηγύρι της Βέλλιανης
Η Βέλλιανη πανηγυρίζει κάθε (πρώτη) Παρασκευή του Πάσχα, γιορτή της Ζωοδόχου Πηγής. Παλιότερα (αρχές του 1950) από το βράδυ της παραμονής, οργανοπαίχτες έπαιζαν στο μαγαζί του Θωμά Χρ. Μπίκα, το μοναδικό τότε στο χωριό μαγαζί. Ανήμερα της γιορτής τελούνταν εκκλησιασμός στην « Παναγία Χάλασμα », με πιστούς από την Παραμυθιά και όλα τα γύρω χωριά, Καριώτι, Προδρόμι, Καμίνι – Ζερβοχώρι κλπ. Μετά το τέλος της Θείας Λει-τουργίας πολλοί πιστοί ανέβαιναν στην Πλατεία της Βέλλιανης και το πανη-γύρι άρχιζε με αποκορύφωμα το μεσημέρι και τις απογευματινές ώρες.
Σύμφωνα με διασταυρωμένες πληροφορίες, το πρώτο πανηγύρι με οργανο-παίχτες και χορούς άρχισε στις αρχές της δεκαετίας του 1950. Ο αείμνηστος οπλαρχηγός Κώτσιος Νικόλας (Γεωργίου), την εποχή εκείνη και ανήμερα της Ζωοδόχου Πηγής, συνάντησε τυχαία στο γιοφύρι της Παναγίας ζυγιά από οργανοπαίχτες :
- Πού πάτε ω ρε ; τους ρώτησε ο Κώτσιος.
- Πάμε να παίξουμε στη Παναγία του Ξηρολόφου, γιορτάζει σήμερα.
- Κι εμείς γιορτάζουμε. Γυρίστε να παίξτε λίγο στην Παναγία Χάλασμα κι ύστερα βλέπουμε.
Οι οργανοπαίχτες, γνώριζαν τον Κώτσιο και δεν του χάλασαν χατίρι. Κι όταν ο Παπαχρήστος, κουμπάρος του Κώτσιο Νικόλα, τέλειωσε την Θεία Λειτουρ-γία, ο Κώτσιος, αφού κέρασε τα όργανα, πρώτος έσυρε το χορό, ακολουθού-μενος από τους φίλους και συμπολεμιστές του Θωμά Μπίκα, Χαρίση Παπαφώτη, Γάκη Ντάγκα, Σταύρο Δήμο και πολλούς άλλους. Στη συνέχεια, αφού μπήκαν στο χορό και γυναίκες, το γλέντι άναψε κυρίως με τους Καριωτίτες και κράτησε μέχρι τις πρώτες απογευματινές ώρες.
΄Ετσι, καθιερώθηκε το πανηγύρι της Βέλλιανης, που ο εορτασμός του με όργανα, διασκέδαση, χορούς και πλήθους κόσμου συνεχίστηκε για τριάντα (30) περίπου χρόνια. Σήμερα έχει περιοριστεί μόνο στο εκκλησιαστικό μέρος.
Οι επιγραφές
Στη δεξιά παραστάδα της θύρας της εκκλησίας της Παναγίας Χάλασμα, κτίσης του έτους 1925, είχαν εντοιχίσει ορθογώνια ασβεστολιθική πλάκα με θραυσμένη την άνω δεξιά γωνία και το μέσο της κάτω πλευράς της. Οι διαστάσεις της πλάκας ήταν : ύψος 0,70 μ. και πλάτος 0,50 και έφερε την επιγραφή :
ΤΟΙC KYΡIOIC
ELIΩ BALERIC
ΔIOKΛHTIANΩ
ΕΛΙΩ ΑΥΡΙΙΙ
ΜΑΞΙΜΙΑΝΩ
ΨΕΒ.Β…
ΚΑΙΩΓΕ ΙΙ Ο Ω
ΠΑΕ.ΚΜ..PC
K………
KΩ… Ρ
( Από τη μελέτη του Δ. Ευαγγελίδη)
Η πλάκα αυτή καταστράφηκε από τους κατακτητές Ιταλούς το 1941.
Πού όμως ευρέθη η ανωτέρω πλάκα δεν είναι σήμερα γνωστό.
– Ν. Hammond : « ΄Ηπειρος », έκδοσης Ηπειρωτικής βιβλιοθήκης 1971, τόμος Α΄. , σελ. 83 :
« Είδα μια επιγραφή μέσα στον κήπο του κ. Σαχήν Μαγδή στην Παραμυθιά, που μου ’πε ότι την είχε βρει σ’ ένα χωράφι αραβοσίτου κοντά στην ανατολική όχθη του ποταμού Κωκυτού, κάτω από τη Βέλλιανη, σε μια περιοχή που ονομάζεται Παλιουργιά
Η επιγραφή αυτή αναφέρει :
του κυρίου ημών αυτό
(κρα)τορα Καίσαρος Γ (ή Π)
(αιου) Σουήρου Μαξ »
Η περιοχή « Παλιουργιά », σύμφωνα με τους Βελλιανίτες Αναστάση και Θωμά Μπίκα, βρισκόταν βορειοανατολικά της « Παναγίας Χάλασμα », σε μικρή από αυτήν απόσταση και ακριβώς στη σημερινή θέση Τζούρια.
– Ο Σωτήρης Δάκαρης : « Θεσπρωτία 1972, σελ. 201, παρ. 594 »
« … Από τη θέση « Χαλάσματα », δυτικά της Βέλλιανης, όπου μια τρίκογχη παλαιοχριστιανική βασιλική, προέρχονται δύο επιγραφές Ρωμαϊκών χρόνων. Πιθανός οικισμός στην περιοχή (494)
Γραπτές μαρτυρίες
– W. Leake : « Travels in Northern Greece », London 1835, σελ. 50 ) :
« Συνεχίζοντας την πορεία μας το 1809 κατά μήκος της πεδιάδας (σ.σ. της πεδιάδας της Παραμυθιάς), φτάσαμε ώρα 10.35 σ’ ένα ερείπιο, το οποίο βρίσκεται στο μέσο αυτής. Φαίνεται πως τον καιρό της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ήταν Ναός και αργότερα μετατράπηκε σ’ εκκλησία. Αυτό είναι γνωστό με τ’ όνομα «Χάλασμα.
(μετάφραση από τα Αγγλικά)
– Γ. Α. Σωτηρίου : « Βασιλική εν Παραμυθία της Ηπείρου. Αρχαιολογική Εφημερίς, 1929, σελ. 204 »
Εις θέσιν « Χάλασμα » έξω της Παραμυθίας και προς νότο αυτής απεκαλύφθη ετέρα βασιλική τρίκογχος. Κατόπιν νεωτάτων ανασκα-φών μη συμληρωθεισών εισέτι, ορατή ήτο η ανατολική πλευρά του ναού, σωζομένη εναχού εις ύψος 5 – 6 μ., την δε θέσιν του ιερού καταλαμβάνει νεώτερον ναΰδριο.
Η βασιλική αύτη είναι μικρών σχετικώς διαστάσεων (μέγιστο μήκος 23 μ. και πλάτος 14,50 μ.) έχει ευρύ εγκάρσιο κλίτος (5,30 μ.) αδιαίρετο, φέρον μεγάλας πλαγίας κόγχας ίσης διαμέτρου και μόνον κατά τι αβαθεστέρας της κεντρικής κόγχης (2,30 έναντι 2,60 μ.) ήτις έχει δύο αντηρίδας.
Το κύριο σώμα του ναού, ευρύτερο εις πλάτος (11,60 Χ13,70 μ. ), χωρίζεται δια τεσσάρων εκατέρωθεν τετραγώνων κτιστών πεσσών βαινόντων επί υψηλού κτιστού στυλοβάτου (0,35 μ.). Δεξιά του άξονος και μεταξύ του πρώτου και δευτέρου πεσσού ανευρέθη το κάτω μέρος κτιστού επίσης άμβωνος εις το σύνηθες κυκλικό σχήμα με κλίμακας προς Α και Δ. Δια τριών θυρών η βασιλική συγκοινωνεί προς τον νάρθηκα, όστις εκατέρωθεν φέρει εξέχοντα τετράγωνα διαμερίσματα συγκοινωνούντα δια θυρών, από των άκρων δε των
διαμερισμάτων τούτων συνεχίζονται προς δυσμάς τοίχοι, υποδη-λούντες την ύπαρξι αιθρίου ή άλλων προκτισμάτων. …
Ως προς την χρονολογία, τα υπάρχοντα στοιχεία είναι ανεπαρκή. Η παραλλαγή όμως από τους συνήθεις τύπους, ο κτιστός άμβων κλπ. οδηγούσιν υμάς εις τους μετά τον Ιουστιανόν χρόνους. (σ.σ. 565 μ.Χ.)… »
– Δημητρίου Ευαγγελίδη : « Η τρίκογχος βασιλική της Παραμυθίας, Πρακτικά της Αρχαιολογικής Εταιρείας 1930, σελ.64 »
«… Εις τον ανατολικό τοίχο προς ν. της κυρίας κόγχης σώζεται τμήμα τοιχοδομίας με ιδιάζον σύστημα διακοσμήσεως δια πλίνθων… Η είσοδος εις την εκκλησία ήτο εις το δυτικό τοίχο όπου πάντως θα υπήρχε θύρα, αν και το τμήμα τούτο είναι κατεστραμμένο. Δι’ αυτής εισέρχεταί τις εις τον νάρθηκα, ευρεία αίθουσα, εις το β. και ν. άκρον της οποίας σχηματίζονται δύο τετράγωνα δωμάτια προ-εξέχοντα των τοίχων της εκκλησίας ως « παρεκβολή του κτίσματος ». Τα δωμάτια ταύτα (σώζ. ύψ. περίπου 2 μ. ) δια θύρας συγκοινωνούν με τον νάρθηκα, δέχονται δε το φως δια τριών μικρών τοξωτών παραθύρων εις τας τρεις λοιπάς πλευράς των. Εκ του νάρθηκος δια τριών θυρών εισερχόμεθα εις τον κυρίως ναό (μήκους12 και πλάτους 13,65 μ. τον οποίον διπλή σειρά τεσσάρων πεσσών διαιρεί εις τρία κλίτη… Εις την ν α. γωνία του ν. κλίτους υπάρχει θύρα προς τα έξω. 1) Παρά τον πρώτον και δεύτερον εξ ανατολών πεσσό της νοτίας σειράς σώζονται τα θεμέλια του άμβωνα, ο οποίος σύγκειται εκ κυκλικού πυρήνος με βραχίονας, όπου υπήρχαν οι βαθμίδες προς α. και δ. και είναι κτισμένος επίσης δια λίθων κοινών και ασβέστου. Συνηθέστατος είναι το σχήμα τούτο του άμβωνας.
Τρεις πάλιν θύρες οδηγούν εις το ιερόν, των οποίων η βόρεια σώζεται με το τόξο της (ύψους 2,6. … Το ιερόν είναι κατά-σκευασμένο ως εγκάρσιο κλίτος προ της αψίδος έχον πλάτος (5,35) ίσον περίπου προς το του μεσαίου (5,85) και λήγει κατά τα δύο άκρα εις κόγχας…. Αι κόγχαι είχον ανά εν παράθυρο, ως και οι ανατολικοί τοίχοι. Η α. κόγχη έχει έξωθεν προεξέχοντας δύο μικρούς τοίχους ως αντερείσματα…
Η στέγη της εκκλησίας ήτο κατά πάσα πιθανότητα ξυλίνη και όχι θολωτή, αν κρίνομε εκ του μικρού πάχους των τοίχων και εκ τμήματος του ν α. τοίχου, το οποίον σωζόμενο εις ύψος πέντε περίπου μέτρων ουδεμία παρουσιάζει ένδειξιν αρχής θόλου.
Ως εκ της κατόψεως και της περιγραφής είναι φανερό, η εκκλησία αύτη παρουσιάζει εντελώς ιδιάζουσα μορφή. Μάλλον ευρεία ή επιμήκης με συμπεπιεσμένας ούτως αναλογίας μας ενθυμίζει τας βασιλικάς της Συρίας. Αλλά μεγαλυτέραν ομοιότητα έχει προς βασιλικάς της Μικράς Ασίας, ως του Diner (της Απαμείας Κιβωτού) της Φρυγίας, αν και δεν γνωρίζομε την εσωτερική της διάταξιν και μάλιστα του Bin – bir – Kilissε. Με την βασιλική ταύτη έχει πλείστα κοινά. …»
– Κώστα Μητσιώνη : « Αρχαιολογική και ιστορική μελέτη περί Παραμυθίας, Θεσπρωτικό Βήμα, φύλλο 175 της 20.08.1939 » :
« … Υπό των περισσοτέρων δε υποστηρίζεται η εξής άποψις : Οι κάτοικοι της αρχαίας Φωτικής, μετά την καταστροφήν, επειδή εθεώρησαν τον τόπον νοσώδη και προσβαλλόμενο πανταχόθεν υπό σφοδρών ανέμων, μετώκησαν εις την υπήνεμον υπώρεια του όρους Κορύλα, όπου ήτο η Μονή Παναγίας Παραμυθίας (σ.σ. Μεγαλο-εκκλησίας) εκ της οποίας μονής, ονομάσθη και η μετοίκησις Παρα-μυθία, η δε μονή εθεωρήθη καθολική εκκλησία των εποίκων.
Αλλά το πιθανότερον η Ιερά Μονή της Παναγίας της Παραμυθίας είναι η ευρισκομένην εις απόστασιν 15΄ από της πόλεως προς νότο, ονομαζομένη σήμερον « Χάλασμα », εις δε τον τούρκικον κτηματικόν κατάλογον γράφεται « Χάλασμα Παναγιά – Κελής Σασή », τουτέστιν Χάλασμα Εκκλησίας Παναγίας και όχι η νυν καθολική εκκλησία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, ως μη ορθώς ανεγράφη υπό τινων. Εκεί δε εις « Χάλασμα » η παράδοσις παραδέχεται μεγάλην και πλουσιοτάτην Ιεράν Μονήν ».
– Σπύρου Μουσελίμη : « Αρχαιότητες της Θεσπρωτίας », Γιάννινα 1980, σελ 262 .
« Η Παναγία του Χαλάσματος (Ζωοδόχου Πηγής) τρίκλιτος μεγαλόπρεπος ναός του 3ου μ.Χ. αιώνα, εξωτερικού μήκους 25 μ. και πλάτους 15, βρίσκεται επί του δημόσιου δρόμου, αριστερά, Παραμυθιάς – Γλυκής. Μεγάλο μέρος του ερειπωμένου χτίριου σώζονταν ως το 1917 οπότε κρημνίστηκε από τα ιταλικά στρατεύματα που κατείχαν τότε την Ήπειρο και το υλικό χρησιμοποιήθηκε στη στρώση του δρόμου. …
Σώζονται επί των τοίχων οι τύποι των σκαλωσιών πράγμα που δείχνει πως ο ναός δεν αποτελείωσε εξ αιτίας των τότε επικρα-τουσών πολιτικοκοινωνικών ακαταστασιών.
Εντός των χαλασμάτων βρέθηκαν δυο ενεπίγραφες λιθαρόπλακες. Επί της πρώτης αναγράφεται το όνομα Ρωμαίου Αυτοκράτορα Σευήρου Μαξιμιανού και επί της άλλης των επίσης Ρωμαίων αυτοκρατόρων Βαλερίου, Διοκλητιανού κ. ά.
1η. ΤΟΥΚΥΡΙΟΥΗΜΩΝΑΥΤΟ
(ΚΡΑ)ΤΟΡΟΣΚΑΣΙΣΑΡΟΣΓ
(ΣΕ)LΗΡΟΥΜΑΞ (ϋΜΙΑΝΟΥ)
2η ΤΟΙΣΚΥΡΙΟΙΣ
ΓΑΪΩΒΑΛΕΡΙΩ
ΔΙΟΚΛΗΤΙΑΝΩ
ΕΛΙΩΑΥΡΙΙ. . .
ΜΑΞΙΑΜΙΑΝΩ
ΣΕ Β. . . Β . . . .
ΚΑΙΩΓΕ ΠΟ . Ω
ΠΑΕ . . . ΚΜ . . . ΡΣ
Κ . . . . . . . . . . . . .
ΚΩ . . . . . . . . Ρ . . »
– Γεώργιου Ρήγινου – Κασσιανής Λάζαρη : « Ελέα Θεσπρωτίας », Αθήνα 2007, σελ. 96 »
« 4. Οι Βυζαντινοί και οι νεότεροι χρόνοι .
… Εξάλλου, η επικράτηση του Χριστιανισμού οδηγεί στην ίδρυση πολυάριθμων εκκλησιών στην ύπαιθρο. Μία από αυτές είναι η τρίκλιτη βασιλική, στη θέση « χάλασμα » ή « Αεροδρόμιο », που χρονολογείται στον 5ο ή 6ο αιώνα ( σ.σ.στο 400 ή 500 μ.Χ. ) ».
( συνεχίζεται )