Του Μάριου Αναστασίου Μπίκα
Παραμυθιά: Η 27η Σεπτέμβρη 1943 + (Α΄ Μέρος)
Την 27η Σεπτεμβρίου 1943, ημέρα Δευτέρα και ώρα δύο (2) μ.μ., στην αυλή της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου του ομώνυμου συνοικισμού της Παραμυθιάς οι Γερμανοτσάμηδες φόνευσαν με πυροβόλο όπλο τους Χρήστο Κόκκορη του Σπυρίδωνα και Βασίλη Μπρέστα του Σταύρου, κατοίκους του ανωτέρω συνοικισμού.
Κατά τις απογευματινές ώρες της ίδιας ημέρας, στην τοποθεσία Καλάμι του Λίβερη φόνευσαν επίσης με πυροβόλο όπλο και τη Βασιλική Ντρίμζια, σύζυγο του Ιωάννη Παππά από το Λευτροχώρι της Παραμυθιάς.
΄Αξιο παρατήρησης είναι το γεγονός ότι ενώ στις Ληξιαρχικές Πράξεις θανάτου των Χρήστου Κόκκορη και Βασιλείου Μπρέστα ως ημερομηνία θανάτου τους αναφέρεται η 29.09.1943, σ’ όλες τις γραπτές πηγές αναγράφεται ότι φονεύτηκαν στις 27 Σεπτέμβρη του 1943. Η ημερομηνία αυτή επιβεβαιώνεται και από τις μαρτυρίες των στενών και μη στενών συγγενών τους.
Παρά τη διαφορά αυτή, το Ληξιαρχείο του Δήμου Σουλίου θεωρείται ως η πιο αξιόπιστη πηγή θανάτων ή άλλων στοιχείων κατά την περίοδο της Κατοχής.
Εδώ πρέπει να επισημανθεί ότι οι μουσουλμάνοι Τσάμηδες καθ’ όλη τη διάρκεια της Κατοχής (1941-1945), με την ανοχή των Ιταλών και των Γερμανών, είχαν αντικαταστήσει[1] τον πρόεδρο της Κοινότητας Παραμυθιάς και όλους τους υπαλλήλους της με Μουσουλμάνους. Αποτέλεσμα της αντικατάστασης αυτής ήταν οι ελληνικές υπηρεσίες να μη λειτουργούν ή να λειτουργούν πλημμελώς. Μέσα στις υπηρεσίες αυτές ανήκε και το Ληξιαρχείο.
Οι φονευθέντες
Α ΄. Χρήστος Κόκκορης (1885-1943)
Ο Χρήστο Κόκκορης ήτανγιος του Σπύρου Κόκκορη και της Μαρίας (το γένος Τόλη Γιώργου, από το Πετούσι). Ήταν φιλήσυχος, εργατικός και εποχιακά δούλευε ως μπατζιάρος στο Καρβουνάρι και το Μαργαρίτι. Με τους μουσουλμάνους Τσάμηδες της Παραμυθιάς δεν είχε προβλήματα. Είχε παντρευτεί δύο φορές. Την πρώτη φορά την αδερφή του Νικόλα Σωτηρίου (Λευτροχώρι ) με την οποία δεν άφησε απογόνους και
Φωτό (1) : Αρχείο του Πήλιου Κόκκορη.
τη δεύτερη στις 05.02.1922 την Παρασκευή (Τσιέβω), κόρη του Γκέλη Γώγου και της Κωνστάντως .
παιδιά :
Αρετή (1925-2008), σύζυγος του Μήτρο Λώλου (Βέλλιανη), Δημήτρης, Κωνστάντω, σύζυγος του Παναγιώτη Καράμπελα (Γλυκή), Στέλιος, Σπύρος (Πήλιος), Βαγγέλης, Μιχάλης και Αφροδίτη (απεβίωσε σε ηλικία τεσσάρων μηνών πριν από το θάνατο του πατέρα της ).
Φωτό (2) : Αρχείο Κωνστάντως Κόκκορη – Καράμπελα
Συγγενείς του Χρήστου Κόκκορη
α. Σπύρος Κόκκορης[2] (1918 – 1948 ), δάσκαλος κι ανθυπολοχαγός του Αλβανικού Μετώπου και της Εθνικής Αντίστασης, ήταν ανιψιός του Χρήστου Κόκκορη από τον αδερφό του το Νικόλα. ΄Επεσε στον εμφύλιο στις 23.07.1948 βορειοανατολικά ( απέναντι) της Μονής Παλιουρής των Ιωαννίνων. Δεν υπάρχει Ληξιαρχική Πράξη θανάτου του.
– Η Κωνστάντω Κόκκορη – Καράμπελα : « Όταν στο Λευτροχώρι ο Σπύρος Κόκκορης πολεμούσε εναντίον των Γερμανο-τσάμηδων, τραγουδούσε το τραγούδι :
Πού πάτε Τούρκοι, Γερμανοί,
πού πατ’ Αρβανιτάδες.
Εδώ τζαμιά δεν έχουμε,
να ’ρθεις να προσκυνήσεις ».
β. Βασίλης Λώλος (1952-2007), εγγονός του Χρήστου Κόκκορη από την κόρη του Αρετή, σε ηλικία 10 ετών έμεινε ορφανός από πατέρα. Αποφοίτησε από το Δημοτικό Σχολείο της Βέλλιανης. Στη συνέχεια μετέβη στο ορφανοτροφείο της Κόνιτσας, όπου έμαθε την τέχνη του επιπλοποιού. Επιστρέφοντας στη Βέλλιανη, άνοιξε το πρώτο επιπλοποιείο του στο χωριό Ραχούλι. Παντρεύτηκε τη Βελλιανίτισσα Γιούλα (Παναγιώτα) του Λάμπρου Παπαφώτη και της Λευτερίας Στεφάνου. Απόκτησαν το Δημήτρη. Εξελέγη πολλές φορές πρόεδρος στη γενέτειρά του τη Βέλλιανη και το 2003 και 2007 (δύο συνεχείς τετραετίες) Δήμαρχος στο Δήμο της Παραμυθιάς. Τον Αύγουστο του 2007, ενώ νοσηλευόταν σε νοσοκομείο της Αθήνας, άφησε για πάντα την τελευταία του πνοή. Η μάνα του, επειδή ήταν κατάκοιτη, δεν της φανέρωσαν το θάνατό του.
Β΄. Ο Βασίλης Μπρέστας (1878-1943)
Ο Βασίλης Μπρέστας, γιος του Σταύρου Μπρέστα και της Μαρίας, παντρεύτηκε τη Βαρβάρα Κάσσαρη. ΄Ηταν ψηλός και εύρωστος. Μαραγκός (ξυλουργός) στο επάγγελμα, εργαζόταν σ’ όλη την ΄Ηπειρο.
Σύμφωνα με διασταυρωμένες πληροφορίες, οι Μπρεσταίοι της Παρα-μυθιάς κατάγονται από την Ελαταριά (παλιά Λαμπανίτσα) του Δήμου Σουλίου.
Παιδιά
Σταύρος (1919-1988), Νικόλαος (1913 -1985), Χαράλαμπος (1919- 1948(;)), Μαρία[3] (1923–2003), Γιώργος (1913 – 1938, Αηδόνης ( 1915 – 1938 και Απόστολος ( 1925 – 1928).
( Πληροφορίες : Η Αρτεμισία Παπαδοπούλου – Παππά, Ληξίαρχος της Δημοτικής Ενότητας Παραμυθιάς, του Δήμου Σουλίου )
Χαράλαμπος Μπρέστας (1919-1948(;))
Ο Χαράλαμπος Μπρέστας ήταν γιος του δολοφονηθέντος στον ΄Αγιο Νικόλα της Παραμυθιάς Βασίλη Μπρέστα και της Βαρβάρας Κάσσαρη. Παντρεύτηκε τη Φωτεινή Φάτσιου. ΄Ελαβε μέρος στην Εθνική Αντί-σταση. Έπεσε στον εμφύλιο.
Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Σ. Ι. Γ., θανατώθηκε από τις σφαίρες του Ν. Κ. στο μονοπάτι που συνέδεε το Πετούσι με τη Βαλανιδιά, ενώ σύμφωνα με άλλη μαρτυρία, της Γεωργίας Γεωργίου Τριανταφύλλου (κόρης του Γάκη Νίλη και ανιψιάς του Χαράλαμπου Μπρέστα), από βόμβα που έπεσε στο καζάνι την ώρα που μαγείρευε. Στη συνέχεια ο αδερφός του ο Νικόλας ενταφίασε το πτώμα του στο μέρος που βρήκε οικτρό θάνατο (κοντά στη Αλβανία).
(Οι παραπάνω μαρτυρίες δεν είναι διασταυρωμένες).
Φωτό (3) Την φωτό μου την έστειλε ο Ιωάννης Σωτ. Γώγος
Γ ΄. Η Βασιλική Ντρίμτζια, σύζυγος του Γιάννη Παππά
Η Βασική (18.. – 1943) ήταν κόρη του Σταύρου Δρίμτζια από το Λευ-τροχώρι της Παραμυθιάς. Παντρεύτηκε τον ομοχώριό της Γιάννη Παππά. Το σπίτι τους το είχαν στην κορυφή του χωριού. Στο Λίβερη είχαν τα γρέκια. Εκεί οι Γερμανοτσάμηδες τη σκότωσαν το απόγευμα της 27ης Σεπτεμβρίου του 1943.
Παιδιά :
Βασίλης, Γιωργάκης, Ηλίας, Μηλιά, σύζυγος του Κώστα Γιάκη (Λευτρο-χώρι), Πούλια, σύζυγος του Γρηγόρη Σιούτη (Άνω Σέλλιανη), και Δημήτρω, σύζυγος του Κώστα Πατσούρα (Καριώτι ).
Γραπτές μαρτυρίες για τους φονευθέντες την 27 Σεπτεμβρίου 1943
(Στις παρακάτω γραπτές και προφορικές μαρτυρίες οι Αλβανοτσάμηδες αναφέρονται και ως Αλβανοί, Τούρκοι, Τσάμηδες, Τουρκοτσάμηδες, και Μουσουλμάνοι )
– Χριστίνα Γώγου, Ληξίαρχος της Δημοτικής Ενότητας Παραμυθιάς του Δήμου Σουλίου :
« Σύμφωνα με τις Ληξιαρχικές Πράξεις θανάτου :
– Ο Χρήστος Κόκκορης του Σπυρίδωνα απεβίωσε δια τυφεκισμού την 29η Σεπτέμβρη 1943, ημέρα Τετάρτη και ώρα δύο μ.μ. στον περίβολο της εκκλησίας Αγίου Νικολάου, Σιαμέτια της Παραμυθιάς. Το θάνατό του δήλωσε στις 30.09.1943 η σύζυγός του Παρασκευή.
– Ο Βασίλης Μπρέστας απεβίωσε δια τυφεκισμού την 29η Σεπτέμβρη 1943, μέρα Τετάρτη και ώρα τρεις μ.μ..
Το θάνατό του δήλωσε στις 30.09.1943 ο Πουλής Ανδρέας.
– Για τη Βασιλική Ντρίμτζια, σύζυγο του Γιάννη Παππά που σκοτώθηκε την ίδια ημερομηνία με τους Χ. Κόκκορη και Β. Μπρέστα, δεν υπάρχει Ληξιαρχική Πράξη θανάτου ».
– Θ. Γ. Παπαμανώλη : « Κατακαϋμένη ΄Ηπειρος. ΄Ικαρος, Αθήνα 1945, σελ. 61. (Βλ. επίσης και σελ. 51)
«… Την 27 Σεπτεμβρίου, μικρά αποσπάσματα Αλβανών και Γερμανών κινούνται κατά της Σέλλιανης και Σκάλας ταυτοχρόνως. Επιτυγχάνουν, με χρησιμοποίησιν πυροβολικού, να εισέλθουν εις Σέλλιανην, να πυρπολήσουν αυτήν, να ανέλθωσι δε και εις Σκάλα. Καταφθάσασαι ενισχύσεις των Ανταρτικών Ομάδων, τους ηνάγκα-σαν να εγκαταλείψουν εσπευσμένως τη Σέλλιανη και να υποχω-ρήσουν και από την Σκάλαν. Επιστρέφοντες εις Παραμυθιάν, πυρπολούσι τους συνοικισμούς Σιαμέτια και ΄Αγ. Νικόλαον, φονεύουν δε τους εκεί ευρεθέντας 1) σύζυγον Ιω. Παππά 2) Κόκκορη Χρ. και 3) Βασίλειον Μπρέσταν… »
(πηγή εμπιστευτικό έγγραφο της στρατιωτικής Υπηρεσίας με ημερομηνία 23.04.1944).
– Ιωάννου Αρχιμανδρίτου : « Τσάμηδες … », εκδ. Γεωργιάδης, Αθήνα 1951, σελ. 198 :
« 27-9-43 Επιστρέφοντες οι Τουρκοτσάμηδες με τους Γερμανούς εκ της αποτυχούσης αποπείρας προς Αγ. Κυριακήν, αφού επυρπό-λησαν τη Σέλλιανην και το Ελευθεροχώριον, παραδίδουν εις το πυρ και τους έξω της Παραμυθιάς υδρομύλους, τους συνοικισμούς Σιαμέτια και Αγ. Νικόλαον και φονεύουν τον εργατικό Χρ. Κόκκορη, τον υπέργυρο Βασίλη Μπρέστα και τη σύζυγο του Ιωάν. Παππά … ».
– Ν. Ι. Ζιάγκου : « Αγγλικός Ιμπεριαλισμός και Εθνική Αντίσταση 1940-1945, Αθήνα 1978, Τόμος Α, σελ. 158-159 :
« 27.09.1943. Δευτέρα. Το πυροβολικό των Γερμανών βάζει στα υψώματα της Σέλλιανης και στα σπίτια του χωριού, ενώ φάλαγγα Γερμανών και Τσάμηδων προχωρεί για το χωριό.
Ο Σπ. Κόκκορης (σ.σ. ανιψιός απ΄ αδερφό του Χρήστου Κόκκορη) είχε υποδείξει στους εδεσίτες την κατάληψη της « Κούλιας », της « Καλτσότρυπας », του « Σελώματος » και του « Ζουπάνου », για να χτυπηθούν οι Γερμανοί, όμως δεν εισακούστηκε, ανέβηκε με την ομάδα του στον ΄Ιταμο.
Ομάδα Σελλιανιτών έπιασε το « Μπουζουράκι ». Όταν οι Γερμανοί ανέβηκαν στο χωριό, χτυπήθηκαν κι από τις δυο θέσεις των ανταρ-τών και πριν ολοκληρώσουν την καταστροφή υποχώρησαν. Επιστρέ-φοντας στην Παραμυθιά, σκότωσαν στα Σαμέτια το Χρ. Κόκκορη, Β. Μπρέστα και τη Βασιλική Παππά… ».
– Β. Κραψίτη : « Η Ιστορία της Παραμυθιάς », Αθήνα 1991, σελ. 265.
« 27.09.1943. Στην επιστροφή τους από την κατά του Ποπόβου (Αγία Κυριακή) αποτυχούσα απόπειρα, οι Μουσουλμάνοι με τους Γερμανούς πυρπόλησαν τη Σέλλιανη, το Λευτεροχώρι, τους μύλους της Παραμυθιάς κ.ά. Στο συνοικισμό « ΄Αγιος Νικόλαος » της Πα-ραμυθιάς οι Μουσουλμάνοι σκότωσαν τον εργατικό Χρήστο Κόκκορη και τον υπέργηρο Βασίλη Μπρέστα. Επίσης συνέλαβαν τη σύζυγο του Ιωάννη Παππά, την οποία … και τελικά σκότωσαν ».
– Αθανάσιου Γκότοβου : « Η Παραμυθιά στο Στόχαστρο », Φ.Ο.Π., Παραμυθιά 2007, υποσημείωση 25, σελ. 16-17:
« Ημερήσια αναφορά του στρατεύματος (1η Μεραρχία) της 28.9.1943 :
« ΙΙΙ/9. Σύνταγμα Ορεινών Καταδρομών :
Επιχείρηση εναντίον των ανταρτών νοτίως των σημείων 124 και 349 (σ.σ. περιοχή Σκάλας Παραμυθιάς, Σέλλιανης και Λευτροχωριού ). ΄Εναρξη 05.00, λήξη 14.00.
Συμμετείχαν : Τμήματα της 631 μοίρας ελαφρού πυροβολικού με 5 πυροβόλα, 1 βαρύ πυροβόλο, τρεις ομάδες πολυβόλων, 2 διμοιρίες του 99. Συντάγματος Ορεινών Καταδρομών, 4 πυροβόλα του λόχου 16/99, 3 πυροβόλα της 44. μοίρας τεθωρακισμένων καταδρομών, περί τους 100 Αλβανούς .
Απώλειες του εχθρού : 50 νεκροί, 10 τραυματίες.
Ημέτερες απώλειες 1 τραυματίας ».
Η παραπάνω ημερήσια αναφορά, αν και φέρει ημερομηνία 28.09.1943, αναφέρεται στην επιχείρηση της προηγούμενης μέρας, της 27ης Σε-πτεμβρίου 1943.
Με βάση την αναφορά αυτή, δύνανται να εξαχθούν τα εξής συμπερά-σματα :
α. Η επιχείρηση της 27ης Σεπτεμβρίου 1943 διήρκεσε εννέα (9) ολόκληρες ώρες, από τη 00.05 (πρωινή) ως τις 14.00 (2 μ.μ.) η ώρα.
β. ΄Ελαβε μέρος μεγάλος αριθμός ειδικά εκπαιδευμένων Γερμανών στρατιωτών μαζί με εκατό (100) Αλβανούς.
γ. Οι στρατιώτες χρησιμοποίησαν, εκτός από τον ατομικό τους οπλισμό, δώδεκα (12) πυροβόλα κι ένα (1) βαρύ πυροβόλο.
δ. Η αναφορά στις απώλειες του εχθρού (των Ανταρτών) για πενήντα (50) νεκρούς και δέκα (10) τραυματίες δεν ευσταθεί. Τους μόνους νεκρούς που θρήνησε την ημέρα αυτή ο Ελληνισμός της περιοχής ήταν από τον άμαχο πληθυσμό, οι Χρήστος Κόκκορης, Βασίλειος Μπρέστας και Βασιλική, σύζυγος του Γιάννη Παππά.
ε. Στην Επιχείρηση της 27ης Σεπτεμβρίου 1943 πρέπει να τονισθεί η παλικαριά των Ελλήνων Ανταρτών, καθ’ ότι κατόρθωσαν να σταματή-σουν την πορεία της μεγάλης στρατιάς των Γερμονοτσάμηδων προς τα ορεινά χωριά, στα οποία είχε καταφύγει ο άμαχος πληθυσμός της Παραμυθιάς και της γύρω από αυτήν περιοχής. Έτσι αποφεύχθηκαν ολοκαυτώματα σαν αυτά που συνέβηκαν στο Καμμένο, στις Λυγκιάδες στο Δίστομο κ. α. .
– Βασιλείου Π. Παυλίδη : « Οι Αλβανοτσάμηδες της περιοχής Παραμυθιάς και η Κατοχή », 2009, σελ. 100 – 101.
« Την χαραυγή της 27ης Σεπτεμβρίου 1947 δύναμις 300 Γερμανών και 150 Αλβανοτσάμηδων…επιτίθεται κατά των φρουρών Σκάλας και Σέλλιανης… Εις τον τομέα της Σκάλας οι εις Ελευθεροχώρι εχθροί προσκρούουν εις αντίστασιν του ΕΔΕΣ εις Βίγλες … Την 1.30 όμως γίνεται αντιληπτόν το τμήμα Μαυροσκότη, κινούμενο προς Ντέρβου και Γερμανοί και Τσάμηδες συγκεντρούνται εις πηγή Ελευθεροχωρίου και δια της Σκάλας αποχωρούν ταχέως πριν κλεισθεί η οδός υποχωρήσεως. Διερχόμενοι τον συνοικισμό Σιαμέτια Παραμυθιάς, τον πυρπολούν και φονεύουν τους Βασίλειον Μπρέστα γεωργόν, Χρήστον Σπ. Κόκκορη γεωργό και Αικατερίνη (σ.σ.Βασιλική) σύζυγο Ι. Παππά κατοίκους Παραμυθιάς …».
– Γιάννη Παρόλα : « Γη Θεσπρωτών », Τέσσερα Πι, Αθήνα 2011, Τ. πρώτος, σελ. 340 :
«… Από το πρωί της Δευτέρας (27-9-43), από διάφορα σημεία της Παραμυθιάς, βροντούσαν τα κανόνια προς τη Σέλλιανη. Μεγάλες γερμανικές δυνάμεις μαζί με 100, ίσως και παραπάνω, οπλισμένους μουσουλμάνους, συγκεντρώθηκαν στο φυλάκιό τους, στο παλιό οικοτροφείο, και, αφού πήραν τις κατάλληλες οδηγίες, χωρίστηκαν σε δύο φάλαγγες, που η μία βαδίζει κατά τη Σκάλα και το Ελευ-θεροχώρι και η άλλη κατά τη Σέλλιανη. …
Οι Γερμανοί που βλήθηκαν από δύο μεριές, αναγκάστηκαν να υπο-χωρήσουν πριν ολοκληρώσουν την καταστροφή του χωριού (σ.σ. Ελευθεροχωριού). Θύματα δεν υπήρχαν. Δεν βρήκαν κανένα στο χωριό οι Γερμανοί. Κι αφού έβαλαν φωτιά, γύρισαν τον κατήφορο να φύγουν. Πέρασαν στη Γκάμελη – Λίβερη και κατέβηκαν στο Λιμπόνι, στους μύλους, που τους έκαψαν όλους, εκτός από το μύλο του Νάσιο Γώγου[4], που ήταν, όπως λένε τούρκικος. Μετά πήραν σβάρνα τα Σιαμέτια. Σκότωσαν τα σκυλιά, έβαλαν φωτιά στα σπίτια και πήραν τον κόσμο μπροστά για την Κομαντατούρα. Ο Βασίλη Μπρέστας έτρεχε να τους ξεφύγει. Λίγο ακόμα και θα πήδαγε τη μάντρα του Αϊ – Νικόλα. Δεν πρόφθασε. Τον σκότωσαν. Λίγο παρα-πάνω σκότωσαν και τον Χρήστο Κόκκορη. Εκείνες τις δύσκολες ώρες σκοτώθηκε και η Βασιλική Παππά, η οποία βρισκόταν σε μια καλύβα στο λιβάδι, που είχαν με τον άνδρα της, Γιάννη Παππά, στη θέση Καλάμι της Σκάλας …»
(Συνεχίζεται με προφορικές μαρτυρίες )
[1]. Βασίλη Κραψίτη : « Ιστορική αλήθεια για τους Μουσουλμάνους Τσάμηδες », Αθήνα 1992, σελ.106 έ.κ. 107 )
[2]. Νικόλαου Ζιάγκου : « Αγγλικός Ιμπεριαλισμός και Εθνική Αντίσταση », Αθήνα 1978, τόμος δεύτερος, σελ. 22 και 23.
[3] . Η Μαρία είχε παντρευτεί το Γάκη Νίλη (Τριανταφύλλου). Μαζί του απόκτησε τα παιδιά : Νίλη, Σωτήρη και Γεωργία.
[4]. Ο Σωτήρης Γώγος : « Ο Μύλος του Νάσιο Γώγου : Ο Ηζέτ Νιέλος καταγόταν από την Αίγυπτο. Έγινε μεγάλος αγάς στη Μαζαρακιά. Είχε στην κατοχή του κι ένα μύλο στο Λιμπόνι. Το μύλο αυτόν τον είχε νοικιάσει στο Νάσιο Γώγο, γι’ αυτό κι ακόμα σήμερα (2014) ονομάζεται « Μύλος του Νάσιο Γώγου ». Στην αρχή ο μύλος ήταν ταμπακόμυλος. Τον ταμπάκο του τον πουλούσαν ως και τη Ρουμανία. Αργότερα τον μετέτρεψαν σε αλευρόμυλο. Παλιά, πολύ παλιά ήταν γυναικείο Μοναστήρι, αφιερωμένο στον ΄ΑγιοΒασίλειο. Είχε μεγάλη μάντρα, πάνω στην οποία είχαν βάλει γυαλιά για να μην μπαίνουν οι ληστές. Μέσα στη μάντρα υπήρχαν η εκκλησία και τρία σπίτια με τα κελιά των καλογριών. Όταν ήρθαν στην περιοχή οι Τούρκοι, γκρέμισαν την εκκλησία και στα σπίτια έμειναν τούρκικες οικογένειες ».