Τα καθολικά, οι ηγούμενοι και οι επιγραφές της Ιεράς Μονής της Βέλλιανης

Του Μάριου Αναστασίου Μπίκα

Τα καθολικά, οι ηγούμενοι και οι επιγραφές της Ιεράς Μονής της Βέλλιανης

Mε την Ηπειρωτική Επανάσταση του 1854 η Ι. Μονή της Βέλλιανης  καταστράφηκε   ως και  η βιβλιοθήκη της εντός της οποίας φυλάσσονταν πολύτιμα βιβλία και όλα τα έγγραφά της. Γι’ αυτό το λόγο, για τα καθολικά, τους ηγούμενους και τις επιγραφές της, θα καταφύγουμε  στις γραπτές πηγές του William Leake (Γουλιέλμου Ληκ), τουΔημητρίου Α. Παναγιωτίδη  ως και του Σπύρου Μουσελίμη.   

Τα καθολικά  της Ι. Μονής της Βέλλιανης

Ο Γουλιέλμος Ληκ στις 3  Μαΐου του 1809, μετά δηλαδή την πτώση του Σουλίου το Δεκέμβριο 1803,  επισκέφτηκε την (Παλιά)  Βέλλιανη ως και την Ι. Μονή της. Η επίσκεψή του αυτή φανερώνει το πόσο ξακουστή ήταν την εποχή εκείνη η Βέλλιανη και η Ι. Μονή της.  

– William Leake (1777-1860)

O William Leake, Άγγλος στρατιωτικός απεστάλη το 1879 στην Κωνσταντινούπολη για να οργανώσει το τουρκικό πυροβολικό. Περιόδευσε πολλές χώρες ανάμεσα στις οποίες ήταν και η Ελλάδα, όπου, αφού έμαθε την Ελληνική γλώσσα, συνέγραψε πολλές τοπο-γραφικές και αρχαιολογικές μελέτες. Συγκέντρωσε πολλά αρχαιολογικά αντικείμενα, τα οποία μετέφερε στην Αγγλία και σήμερα κοσμούν τα μουσεία της. Αργότερα απεστάλη στην Ήπειρο για να βολιδοσκοπήσει τις διαθέσεις του Αλή Πασά και στη συνέχεια ανέλαβε την εκγύμναση του στρατού του, κυρίως στο πυροβολικό. Από το έργο του, αν και πληροφορούμαστε  πολύτιμες λεπτομέρειες από την ιστορία και τις αρχαιότητες  της Ηπείρου, πολλές των οποίων χρήζουν διερεύνησης, καθότι ο Ληκ δεν ήταν ούτε ιστορικός ούτε αρχαιολόγος. 

William Leake : «  Travels in Northern Greece », London 1835, τόμος IV, σελ. 69 :

(Μετάφραση από τα Αγγλικά)

« Το χωριό Βέλλιανη, σήμερα ερείπια, βρίσκεται κάτω από την ακρόπολη, αλλά μέσα στα όρια της παλιάς πόλης (σ.σ.εννοεί την αρχαία Ελέα), όπως μαρτυρούν μερικά θεμέλια στα κατηφορικά υψώματα. Στο μοναστήρι Άγιος Ιωάννης (εννοεί τη Ι. Μονή της Βέλ-λιανης), από το οποίο μόνο ή εκκλησία του δεν είναι κατάστραμ-μένη, βρήκα υπολείμματα ενός κίονα από ασβεστόλιθο, του οποίου η διάμετρος ήταν τρία πόδια περίπου. Έναν άλλο παρόμοιο κίονα βρήκα επίσης μέσα στο χωριό.

Πιο κάτω από την εκκλησία του Αγίου Ιωάννου σε μια ερειπω-μένη εκκλησία είναι μερικά λίθινα θραύσματα Ελληνικής αρχιτε-κτονικής με ένα καταστραμμένο κεφάλι βοδιού κι άλλα λίθινα εντυ-πωσιακά στολίδια, τα οποία δεν ήταν πολύ παλιά. Αυτά είναι τα μοναδικά υπολείμματα της γλυπτικής … »

Παρατηρήσεις  : 

–  Στις 3 Μαΐου του 1809 : 

Α΄. Το χωριό Βέλλιανη

΄Ολόκληρο το χωριό Βέλλιανη βρισκόταν σε ερείπια, επειδή το κατέ-στρεψαν τα στρατεύματα του Αλή Πασά, κατά   τελευταίο πόλεμο ένα-ντίον των Σουλιωτών, που άρχισε το 1800 και  είχε σαν αποτέλεσμα την πτώση του Σουλίου το 1803. Το κατέστρεψαν, επειδή οι Βελλιανίτες είχαν ταχτεί με το μέρος των Σουλιωτών. 

Β΄. Στην Μονή της Βέλλιανης υπήρχαν  δύο εκκλησίες :

–  Το καθολικό της (η κεντρική εκκλησία)  το μόνο κτίριο του χωριού που δεν είχε καταστραφεί, ήταν κτισμένο ακριβώς στο μέρος που σήμερα υπάρχει το υπό ανοικοδόμηση καθολικό της,  έμπροσθεν του οποίου πραγματοποιήθηκε  η υπαίθρια θ. λειτουργία στις 24.06.2021.

–  Πιο κάτω (από το καθολικό), υπήρχε άλλη  εκκλησία. Η εν λόγω εκκλησία, αν και ήταν ερειπωμένη, είχαν διασωθεί μερικά σημαντικά υπολείμματα, τα οποία – και μόνο η αναφορά τους – ίσως έχουν μεγάλη σημασία για την αρχαιολογική υπηρεσία.

–   Δημήτριος Α.  Παναγιωτίδης  (1855-1910).   

Ο Δημήτριος Παναγιωτίδης γεννήθηκε στο Λάμποβο της Βορείου Ηπείρου, όπου και απεβίωσε. Σπούδασε ιατρική στην Κωνσταντινούπολη. Υπηρέτησε ως Δημαρχιακός γιατρός στο Μαργαρίτι,  Πάργα και  Παραμυθιά. Στην Παραμυθιά κατοικούσε με την οικογένειά του πάνω από τον παλιό φούρνο του Λάμπρο Μίχου. Κατά το μεγάλο σεισμό της Δράγανης το 1895 περιηγήθηκε όλα τα πληγέντα χωριά και περιέθαλψε πολλούς τραυματίες. Εκτός από το ιατρικό του επάγγελμα, ασχολήθηκε με την αρχαιολογική έρευνα και τη συγκέντρωση λαογραφικού υλικού, δημοσιεύοντας  πολλές αξιοσημείωτες μελέτες.  ( Βλ. ιστοσελίδα Θωμά Γκίνη : margariti–gr.de.) 

–  Δημήτριος Α.  Παναγιωτίδης  : «  Η Βέλλιανη, τα Πελασγικά αυτής τείχη και η Μονή »

Περιοδικό : Ο εν Κωνσταντινοπόλει Ελληνικός, Φιλολογικός Σύλλογος,  τόμος ΚΗ-ΚΘ 1899, Σελ. 149. (μελέτη)

    (Ανεγνώσθη εν τη ΑΤΛΔ΄. συνεδρία της 13^ης Δεκεμβρίου 1899)

 σελ. 148, στ. β. :  « … Όπισθεν όμως των δωματίων (σ.σ. του παλαιού ηγουμενείου) σώζονται έτι οι τοίχοι της παλαιάς ωραίας και μικράς βυζαντινής εκκλησίας, ην αναίσθητος καλόγερος κατέστρεψε, ίνα ανεγείρει την ήδη υφισταμένην … »

Παρατηρήσεις  : 

Ο Δημήτριος Παναγιωτίδης επισκέφτηκε το χωριό Παλιά Βέλλιανη και την Ι. Μονή της το  1889 :

– « … σώζονται έτι οι τοίχοι της παλαιάς ωραίας βυζαντινής εκ-κλησίας… ».

Τι σημαίνει ο χαρακτηρισμός « της παλαιάς ωραίας βυζαντινής εκκλησίας; »   Μήπως η άποψή του αυτή ταυτίζεται με τη γραπτή μαρτυρία του λόγιου ιατρού Ι. Λαμπρίδη που αναφέρει ότι  « Η της Βέλλιανης, – ης ο ευκτήριος οίκος τω 738 ωκοδομήθη … »; ( Βλεπ. Ιωάννου Λαμπρίδη : « Περί των εν Ηπείρω Αγαθοεργημάτων »,1880, τόμος Α΄., σελ. 57)

–  « … καλόγερος κατέστρεψε ίνα ανεγείρει  την ήδη υφισταμένην …»

 Η φράση αυτή μαρτυρεί ότι ο Λεόντιος  κατέστρεψε την υπάρχουσα τότε εκκλησία της Ι. Μονής, για να αναγείρει καινούρια,  δηλαδή το ση-μερινό της καθολικό. Αν κτίστηκε ακριβώς επί των θεμελίων της πρώτης εκκλησίας – μάλλον όχι – θα διαπιστωθεί από την αρχαιολογική έρευνα.

–  Σπύρου Γ. Μουσελίμη : « Αρχαιότητες της Θεσπρωτίας », Γιάννινα 1980, σελ.  176 – 177

«  … Το ναΐδριο τούτο (σ.σ. η παλιά ωραία βυζαντινή εκκλησία) λίγα μέτρα νοτιότερα των βοηθητικών χτιρίων της τωρινής μονής, ερείπιο πια, χωμένο κατά το περισσότερο μέρος στη γη, τρίκλιτο, εσωτε-ρικών διαστάσεων 4  Χ  7,50 μ., του οποίου η νότια πλευρά έχει τις πλάτες ακουμπημένες επί δύο εξωτερικών ερεισμάτων, τυγχάνει νεότερης κατασκευής. Αργότερα προσκολλήθηκε και γυναικείο στη δυτική πλευρά 3,50 μ. μάκρος και μικρός νάρθηκας (χαγιάτι) βορινά. Αν και πέρασαν τόσοι αιώνες από το χαλασμό του, στο κοίλο του αγίου βήματος εσωτερικά διατηριέται ακόμα λίγη τοιχογραφία από την παλιά ζωγραφιά … »

Παρατήρηση :

« Αργότερα προσκολλήθηκε και γυναικείο…» :

 Από πού  αντλεί την πληροφορία αυτή ο Σπύρος Μουσελίμης ; Αν όμως ευσταθεί, εξάγεται το συμπέρασμα ότι  η Ι. Μονή της Βέλλιανης υπήρξε ανδρική Μονή   και αργότερα ανδρική και γυναικεία.

Οι ηγούμενοι που μόνασαν στην Ι. Μονή της Βέλλιανης

–  Δημήτριος Α.  Παναγιωτίδης  (ό.α), σελ. 148, στ.β.

« … Ο ιερομόναχος Λεόντιος ο τόσον προσπαθήσας να διασώσει το όνομά του ην εκ Σέλιανης (η μήτηρ αυτού ην εξ Οσδίνης), κακώς δε εξεμέτρησε το ζην του, καείς εν ω ησθένει εις την Μονήν της Μίχλας εις ην από τινος ηγουμένευε, παραιτηθείς μετά τριάκοντα όλα έτη της Βέλλιανης υπέρ του  από εικοσιπενταετίας μέχρις επ’ εσχάτων Δοσιθέου του εκ Σέλιανης επίσης, και απελθών εκείσε μετά πολλού πλούτου[1], περί ου ως υπάρχοντος επί των ημερών του μαρτυρεί και η εξής σημείωσίς του, ήτις εις εξώφυλλον  εστί  Πηδαλίου της Μονής εν τη μητροπόλει Παραμυθίας ήδη αποκειμένου :

΄Αλλον ηγούμενον γνωρίζομεν μόνον τον προ του Λεοντίου Κύριλλον, όστις ην εκ του παρά το Καρβουνάρι μικρού χωρίου Γκοροβελιάτ, και όστις λέγεται ότι ηγουμένευσεν ενταύθα περί τα πεντήκοντα έτη. Ως εκ της μνημονευθείσης καταστροφής του 1854 οπότε εξηφανίσθησαν και τα έγγραφα και βιβλία, ουδεμία άλλη είδησις διεσώθη περί άλλων ηγουμένων και άλλων περιπετειών και συμβάντων.

Συνοπτικά :

Ο Κύριλλος.  Καταγόταν από το Γκοροβελιάτι (σήμ. Κυρά Παναγιά), ο οποίος λέγεται ότι μόνασε πενήντα (50) έτη.

Ο  Λεόντιος. Καταγόταν επίσης από τη Σέλλιανη, ενώ  η μάνα του από την Οσδίνα, μόνασε τριάντα έτη.

Ο Δοσίθεος. Καταγόταν από τη Σέλλιανη και μόνασε 25 χρόνια.

–  Σπύρου Γ. Μουσελίμη : « Αρχαιότητες της Θεσπρωτίας », Γιάννινα 1980, σελ.  177- 178

Συνοπτικά

Ο Κύριλλος από την ΚυράΠαναγιά (1786 – 1836 )

Ο Λεόντιος από τη Σέλλιανη  (1835 – 1866)

Ο Δοσίθεος από τη Σέλλιανη 1866 – 1891)

Ο Παΐσιος από την Κυρά Παναγιά (Γκορβελιάτι)

Ο Στεργιάκης Χρυσόστομος από το Προδρόμι

Ο Πέτσιος Γεώργιος από το Προδρόμι ( Τοποτηρητής).

(Βλέπ. Χρήστος Δ. Σιώζος, διδάκτωρ Ιατρικής :  « Το Προδρόμι Θεσπρωτίας  », Ιωάννινα 2000, σελ. 155 – 156 )

Προφορικές μαρτυρίες για τους ηγούμενους και τοποτηρητές  της Μονής της Ι. Μονής

–  Παπα – Γάκης (Παπαφώτης ) εφημέριος της Βέλλιανης  :

«  … Το  1952 στο Μοναστήρι μόναζε ο ηγούμενος Κύριλλος … Μετά ήρθε ο Αμβρόσιος  και ο Στεργιάκης Χρυσόστομος από το Προδρόμι, που έσωσε τη μοναστηριακή περιουσία. 

–  Ο Προδρομίτης Γεώργιος Δημητρίου (Μάνθιος ) : 

«  Οι Προδρομίτες :

 Το 1910 ο  Ιερέας Στεργιάκης Χρ. που καταγόταν από το σόι των Δημαίων. …

Το 1922 ο Παπα – Γιώρης ( Γεώργιος Πέτσιος).

Το 1944  ο Παπα- Γληγόρης, γιος του Βασίλη Οικονόμου … και στη συνέχεια ο Παπα – Γάκης (Φιλίππου)

΄Αλλοι ηγούμενοι :

Το 1948 ηγουμένευσε ο Αμβρόσιος Αγαθόνικος από την Κέρκυρα. και στη συνέχεια  ο Τσιλίμιος Κύριλλος από το χωριό Βίκι της Χίου.

Οι επιγραφές της Ι. Μονής της Βέλλιανης

΄Ολες σχεδόν οι παρακάτω επιγραφές που σώθηκαν στο καθολικό και το  παλιό ηγουμενείο της Ι. Μονής της   Βέλλιανης γράφτηκαν ή εντοιχί-στηκαν με κεραμίδι από τον Ιερομόναχο Λεόντιο. Εκτός όμως τούτων έχουν εντοπισθεί και άλλες (στο ηγουμενείο) που πρέπει επίσημα να αποκρυπτογραφηθούν.

–  Σπύρου Μουσελίμη ( ό.α. ) σελ. 177-178

Επιγραφές στην Ι. Μονή της Βέλλιανης

1.   « ΛΕΟΝΤΙΟΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ 1838 »

( Επιγραφή δια κεράμων επί ασβεστοκονιάματος της νότιας εξωτερικής πλευράς της Μονής

2.   « 1838 ΗΓΟΥΜΕΝΟΥ ΛΕΟΝΤΙΟΥ »

(Επιγραφή δια κεράμων εντοιχισμένων επί της ανατολικής πλευράς της μονής, άνωθεν εξωτερικώς του κοίλου του Αγίου βήματος )

3.  «  1843 Απριλίου 25

     ανεγέρθη εκ βάθρων παρά ηγουμένου

     λεοντίου ιερομονάχου κε γαβριήλ (;) προτο

     μάστορος γεωργίου βαγγέλη

                  Πηρσογηανήτη  »

( Κακογραμμένη και ανορθόγραφη επιγραφή επί ασβστολιθκής πλάκας εντοιχισμένης ύπερθεν της ανατολικής θύρας του ξεκαινουργημένου το 1967 ηγουμενείου).

4.   «  ΙΣΧΥΣ ΝΙΚΑ 1872 ΗΓΟΥΜΕΝΟΥ ΔΟΣΙΘΕΟΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ »

( σ.σ. Δεν αναφέρεται που βρισκόταν η εν λόγω επιγραφή)

5.  «  ΕΠΕΣΚΕΥΑΣΘΗ ΕΠΙ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ κ.κ. ΔΩΡΟΘΕΟΥ 1954 »

( Επιγραφή χαραγμένη επί μαρμάρινης πλάκας, τοποθετημένης στη δυτική εξωτερική πλευρά του ναού (σ.σ. του σημερινού καθολικού)

• « ΑΝΕΛΩΘΗΣΑΝ ΕΝ ΕΤΕΙ ΣΩΤΗΡΙΩ 1967 ΑΡΧΙΕΡΑΤΥΟΝΤΟΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ  ΤΙΤΟΥ – ΔΑΠΑΝΑΙΣ Ι (ΕΡΑΣ) Μ(ΟΝΗΣ) ΠΑΓΑΝΙΩΝ.

ΟΙΚ(ΟΝΟΜΟΥ) Θ. ΠΑΝΤΑΚΗ – ΙΕΡ(ΕΩΣ) Θ. ΖΥΛΗ – ΕΦΙΜ(ΕΡΙΟΥ) ΟΙΚ(ΟΝΟΜΟΥ) Γ. ΠΑΠΑΦΩΤΗ » .

( Επιγραφή σε μαρμάρινη πλάκα, τοποθετημένη στην ανατολική εξωτερική πλευρά του ηγουμενείου (σ.σ. του καινούριου) »

( Βλέπ. Δημήτριος Α.   Παναγιωτίδης ό. α. σελ. 148, στ.β. )

Συμπέρασμα

Μετά τα όσα παραπάνω παρατέθηκαν, συμπεραίνεται  ότι :

–  Το σημερινό καθολικό της Ι. Μονής της Βέλλιανης, κτίστηκε (Βλέπ. επιγρ. 3)  από τον   Ιερομόναχο Λεόντιο το 1838, πάνω σε άλλo παλιό καθολικό, το οποίο και  εξολοκλήρου κατεδάφισε.   

–   Το πρώτο σκελετωμένο σήμερα ηγουμενείο της Ι. Μονής κτίστηκε το έτος 1842. (Βλ. επιγρ. 3), επίσης από τον Ιερομόναχο Λεόντιο

–  Το σημερινό ηγουμενείο κτίστηκε επί Μητροπολίτου Παραμυθίας Τίτου (Ματθαιάκη) το έτος 1967 με  εργολάβο το Βελλιανίτη Χαρίση Ευαγγέλου Παπαφώτη. (Βλέπ. επιγρ. 6 )

–   Στη μακραίωνα ιστορία της  Ι. Μονής της Βέλλιανης στην Τ.Κ. Προδρόμι,  ιδρυμένης, κατά τον Ιωάννη Λαμπρίδη, το 738 μ. Χ,  αριθ-μούνται τρία καθολικά :

1.  Η μικρή ωραία βυζαντινή.

2.  Η ανατολικά και σε μικρή απόσταση από την προηγούμενη.  

3.  Το σημερινό καθολικό.

Η Ι. Μονή ως Ιστορικό διατηρητέο μνημείο

Σύμφωνα με το υπ’ αριθμ. 404/6.6.1965 φύλλο της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως, τεύχος Β΄., η Μονή του Ιωάννη του Προδρόμου της Βέλλιανης έχει ανακηρυχθεί ως  « Ιστορικό διατηρητέο μνημείο »

Αρχαιολογικές έρευνες

–  Μετά τα όσα έχουν έρθει στο φως της δημοσιότητας τους τελευταίους μήνες, προσμένουμε η αρμόδια αρχαιολογική Εφορεία να ευαισθη-τοποιηθεί και να πραγματοποιήσει  αρχαιολογικές ανασκαφικές έρευνες στην Ι. Μονή της Βέλλιανης,  προκειμένου να αποκαλυφθούν ό,τι ο χρόνος, οι πόλεμοι και οι μεταβολές του εδάφους έκρυψαν για αιώνες  στα σπλάχνα της.   ( Βλέπ. π.π. μαρτυρία Ληκ ).

Βιβλιογραφία

–  William Leake : «  Travels in Northern Greece », London 1835

–   Φρανγκίσκος Πουκεβίλ  :  « … Ήπειρος 1835 », εκδ. αφων Τολίδη, Αθήνα 1994

–  Παναγιώτης Αραβαντινός :

α.  « Χρονογραφία της Ηπείρου » 1856, επανέκδοση υπό Ηλία Ρίζου 1969

β.  «  Περιγραφή της Ηπείρου », έκδ. Ετ.Ηπ. Μελετών 1984, μέρος Γ

–  Ιωάννου Λαμπρίδη : « Περί των εν Ηπείρω αγαθοεργημάτων », 1880,τόμος Α

–  Ιωάννου Λαμπρίδη : « Περί των εν Ηπείρω αγαθοεργημάτων », 1880,τόμος Α

–  Δημήτριος Α.  Παναγιωτίδης  : «  Η Βέλλιανη, τα Πελασγικά αυτής τείχη και η Μονή »

Περιοδικό : Ο εν Κωνσταντινοπόλει Ελληνικός, Φιλολογικός Σύλλογος,  τόμος ΚΗ-ΚΘ 1899

–  Βασίλη Κραψίτη :  «  Θεσπρωτικά », 1972, τόμος Β

–  Σπ. Κοκκίνη : « Τα μοναστήρια της Ελλάδος », βιβλ.της Εστίας Ι.Δ. Κολλάρου 1976

–  Δημ. Καμαρούλια :  « Τα μοναστήρια της Ηπείρου «», εκδ. Μπάστας – Πλέσσα 1996, τόμος Β.

– Χρήστος Δ. Σιώζος, διδάκτωρ Ιατρικής : « Το Προδρόμι Θεσπρωτίας  », Ιωάννινα 2000

---

[1] .  ( ο Ιερομόναχος Λεόντιος) απελθών εκείσε (σ.σ. της Ι. Μονής της Βέλλιανης) μετά πολλού πλούτου :

Η άποψη του Παναγιωτίδη ότι ο Ιερομόναχος Λεόντιος απήλθε από την  Ι. Μονή της Βέλλιανης μετά πολλού πλούτου, δημιουργεί στον αναγνώστη τη λανθασμένη εντύπωση ότι τον πλούτο αυτόν τον ιδιοποιήθηκε.  Για τη δήθεν « ιδιοποίηση  αυτή » αναφέρουμε ότι  ο Ιερομόναχος Λεόντιος, αφού ανακαίνισε την από το 1854 καταστραφείσα Ι. Μονή της Βέλλιανης,  ίδρυσε την ίδια  εποχή  και την Ιερά Μονή της Μίχλας (Οσδίνα), όπου και απεβίωσε.  Σήμερα (2021) η Ι. Μονής της Μίχλας, μετά την ανακαίνισή της, αποτελεί το καύχημα της Θεσπρωτίας.