Αφιέρωμα: Η Πάνω Βέλλιανη από την ίδρυσή της έως τη διάλυση 

Του Μάριου Αναστασίου Μπίκα

Η Πάνω Βέλλιανη από την ίδρυσή της έως τη διάλυση 

Η Πάνω Βέλλιανη (η δεύτερη κατά σειρά Βέλλιανη) ιδρύθηκε το 1861.  Οι δέκα οικογένειες, που ζούσαν στην Παλιά Βέλλιανη, μετά την αποτυχημένη Ηπειρωτική Επανάσταση του 1854, εγκατέλειψαν τις εστίες τους και μετοίκησαν βορειότερα, όπου ίδρυσαν την Πάνω Βέλλιανη.   Εδώ έκτισαν τον ΄Αγιο Νικόλαο, εντοιχίζοντας στο ανώφλι της κεντρικής του εισόδου  πλάκα στην οποία αναγράφεται 1861.  

Η ύδρευση και η άρδευση  του χωριού γινόταν από την κεντρική  βρύση,  βενετικής κατασκευής (;), η οποία βρισκόταν ανατολικά του χωριού, και κάτω από το  προβούνι της αρχαίας Ελέας. Είχε δύο μεγάλες λίθινες με λακκούβα κάνουλες στις οποίες συγκεντρωνόταν το κρύο νερό, το οποίο στη συνέχεια  χυνόταν σε ειδικό κατασκευασμένο πλακόστρωτο τετράγωνο χώρο, έχοντας προς τα δυτικά μικρό άνοιγμα. Ο τετράγωνος αυτός χώρος, όταν έκλειναν το άνοιγμά του, συγκέντρωνε νερό  βάθους περίπου τριάντα πόντων και χρησιμοποιούνταν για το πλύσιμο των λιανών και χοντρών ρούχων.  Η εν λόγω βρύση της Πάνω Βέλλιανης, λόγω κατολίσθησης, σήμερα δεν υπάρχει στην αρχική της μορφής.    

Για την Πάνω Βέλλιανη γράφουν : 

–   Ο Δημ. Παναγιωτίδης στη μελέτη του με τίτλο « Η Βέλλιανη, τα πελασγικά αυτής τείχη και η Μονή », η οποία αναγνώστηκε στη συνεδρίαση της 13^ης Δεκεμβρίου 1899 του εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου, τομ. ΚΗ΄., σελ.145.  Απόσπασμα σε μεταγλώττιση  : 

…. «  Μιάμιση ώρα από την Παραμυθιά, προς ανατολάς, πάνω στην πλαγιά του βουνού Κορύλα, βρίσκεται το μικρό χωριό Βέλλιανη, το οποίο κατοικείται από 20 περίπου οικογένειες, που για τα χωράφια τους πληρώνουν φόρο στους αγάδες της Παραμυθιάς. Τα σπίτια τους, μικρά και άθλια, μόλις μπορούν να κατοικηθούν τα περικυκλώνουν κήποι με οπωροφόρα δέντρα. Αν έρχονται εδώ περιηγητές και γίνεται για τα σπίτια αυτά λόγος, αυτό συμβαίνει χάρη στις αρχαιότητες, που υπάρχουν εδώ και στην Ιερά Μονή του Ιωάννη του Προδρόμου. Και μέσα στο χωριό δεν έχουμε να σημειώσουμε κανένα αρχαιολογικό μνημείο, εκτός βέβαια από την παλιά βρύση (βενετική;), η οποία βρίσκεται στην κορυφή του και μέσα σε μεγάλες πέτρες, μερικές από τις οποίες έπεσαν από το πελασγικό φρούριο, καθώς και τον αρχαίο τάφο, που υπάρχει στο τέλος του χωριού. Αλλά στην κατηφόρα της πλαγιάς προς την πεδιάδα διακρίνονται σε σειρά πολλά ερείπια αρχαίου κτιρίου (σ.σ. εννοεί το ιερό πάνω στο οποίο κτίστηκε το 1916 ο σημερινός νεκροταφιακός ναός του Αγίου Γεωργίου), καθώς και τμήματα λιθόστρωτοι δρόμου (σ.σ. τοποθεσία Πλάκα), που ανεβαίνει προς το φρούριο (σ.σ. τείχος της αρχαίας Ελέας)

–  Ο Hammond Nik.,  « ΄Ηπειρος », έκδ. Ηπειρωτικής Βιβλιοθήκης, Αθήνα 1971, τόμος Α΄. , σελ. 82 – 83 : 

… «  Το χωριό Βέλλιανη είναι δυόμισι ώρες δρόμο προς τα βόρεια της Δραγουμής (Ζερβοχώρι). Είναι ένα μικρό και διασκορπισμένο χωριό, κουρνιασμένο σε ψηλές ράχες ασβεστόλιθου και κροκαλοπαγούς πετρώματος, που πέφτει απότομα μέσα στην πεδιάδα. 

Μητρώον των αρρένων της Κοινότητος Βέλλιανης  (Παραμυθιάς), καταρτησθέν εν έτει 1925. Περιλαμβάνει τους γεννηθέντας άρρενας μέχρι του έτους 1923 : 

1. Ντάγκας Σταύρος  του Βασιλείου γεννήθηκε το 1863
2. Μπίκας Ιωάννης του Φωτίου            «        1865
3. Παππάς Βασίλειος του Φωτίου         « 1867
4. Στέφανος Φίλιππος του Ζώη « 1867
5. Μπίκας Λάμπρος του Μάρκου « 1868
6. Γκάτζιας Βασίλειος του Δημητρίου « 1870
7. Παππάς Δημήτριος του Φωτίου « 1871
8. Μπίκας Γεώργιος του Μάρκου « 1873
9. Παππάς Σπυρίδων του Φωτίου « 1875
10. Μπίκας Θεόδωρος του Μάρκου « 1876
11. Μπίκας Παναγιώτης του Φωτίου « 1878
12. Μπίκας Χρήστος του Μάρκου « 1879
13. Παππάς Χρήστος του Φωτίου « 1879
14. Μπούσης Γεώργιος του Ιωάννου « 1880
15. Κούρτης Δημήτριος του Ζώη « 1883
16. Ζώης Παναγιώτης του Γεωργίου « 1885
17. Ζώης Χρήστος του Γεωργίου « 1886
18. Ντάγκας Βασίλ. του Παπακώστα « 1888
19. Παπαφώτης Ευάγγελος του Βασιλ. « 1891
20. Ντάγκας Δημήτριος του Σταύρου « 1894
21. Μπίκας Φώτιος του Ιωάννου « 1896
22. Νικολάου Γεώργιος του Ιωάννου « 1896
23. Στέφος Στέφος του Φιλίππου « 1897
24. Ντούγιας Απόστολος του Βασιλ. « 1900
25. Ντούγιας Βασίλειος του Σταύρου « 1901
26. Κούρτης Βασίλειος του Δημητρίου « 1902
27. Μπίκας Παναγιώτης του Θεοδώρου « 1903
28. Αποστόλου Παναγιώτης του Σωτ. « 1904
29. Μπίκας Αναστάσιος του Θεοδώρ. « 1904
30. Γκάτζιας Σωτήριος του Σπύρου « 1905
31. Μπίκας Βασίλειος του Ιωάννου « 1905
32. Ντάγκας Χρήστος του Σωτηρίου « 1905
33. Ντούγιας Γεώργιος του Βασιλείου « 1905
34. Στέφος Ευάγγελος του Φιλίππου « 1906
35. Μπίκας Ευάγγελος του Παναγ. « 1907
36. Παπαφώτης Ιωάννης του Αθαν. « 1907
37. Σπυρίδων Μιχαήλ του Χρήστου « 1908
38. Παπαφώτης Σταύρος του Χρήστου « 1911
39. Αποστόλου Λάμπρος του Σωτηρίου « 1912
40. Ντάγκας Κωνσταντίνος του Βασιλ. « 1912
41. Κούρτης Ιωάννης του Σπύρου « 1912
42. Μπίκας Σωτήριος του Χρήστου « 1912
43. Μπίκας Κωνσταντίνος του Θεοδ. « 1912
44. Αποστόλου Σταύρος του Βασιλ. « 1914
45. Παπαδόπουλος Κων. του Βασιλ. « 1914
46. Γεωργίου Γεώργιος του Σταύρου «   άγν. 1915
47. Ιωάννου Ιωάννης του Σταύρου « 1915
48. Κούρτης Κων. του Δημητρίου « 1915
49. Μπίκας Χρήστος του Παναγιώτ. « 1915
50. Νικολάου Ευάγ. του Χριστόδ. « 1915
51. Κούρτης Νικόλαος του Σπυρίδ. « 1916
52. Μπίκας Θωμάς του Χρήστου « 1916
53. Παπαφώτης Κων. του Βασιλ. « 1916
54. Παπαφώτης Γεώργιος του Ευαγ. « 1916
55. Ντούγιας Βασίλειος του Σωτηρ. « 1917
56. Παπαφώτης Νικ. του Ευαγγέλου « 1917
57. Μπίκας Βασίλειος του Παναγ. « 1919
58. Μπίκας Μάρκος του Χρήστου « 1919
59. Ντάγκας Σπυρίδων του Βασιλ. « 1919
60. Παπαφώτης Χαρίσης του Ευαγ. « 1919
61. Παπαφώτης Φώτης του Βασιλ. « 1919
62. Παπαφώτης Αθανάσιος του Δημ. « 1919
63. Μπίκας Νικόλαος του Θεοδώρου « 1920
64. Παπαφώτης Λεωνίδας του Χρήστου « 1922
65. Ντάγκας Γεώργιος του Φωτίου « 1923
66. Μπίκας Χρήστος του Φωτίου « 1923
67. Μπίκας Χαρίσης του Ιωάννου « 1923
68. Λώλος Δημήτριος του Γεωργίου « 1923
69. Φιλίππου Σωτήριος του Χρήστου « 1924
70. Μπίκας Κωνσταν. του Παναγιώτη « 1924

Τα επώνυμα των οικογενειών που ζούσαν στην Πάνω Βέλλιανη, στην μετά την απελευθέρωση της Ηπείρου εποχή (πηγή Μπίκας Αναστ.) : 

1. Μπαλάσκας Ευάγγελος, πρώτος σύζυγος της Λένης του Γκάτζια
2. Ρούμπος Αθανάσιος 
3. Σωτήρης Γιώργης  (Ντάγκας), παππούς του Ναπ. Πατσούρα. 
4. Σταύρο Τσίλης (Ντάγκας)
5. Σωτήρης Κολιός (Ντάγκας), πατέρας του Τσίλη Ντάγκα
6. Χρήστος Κολιός (Ντάγκας), πατέρας του Μιχο Ντάγκα 
7. Βαγγέλης Κολιός (Ντάγκας) Παπαβαγγέλης (πεθερός του Β.Παπ.)
8. Νικόλας Στέφος 
9. Γιάννης Νικολός 
10. Βασίλης Γκάτζιας, πατέρας της Λένης  
11. Σπύρος Γκάτζιας 
12. Βασίλης Παπακώστας (Ντάγκας), πατέρας του Κώστα Ντάγκα
13. Γάκης Γιάννης 
14. Σωτήρης Ντούγιας
15. Βασίλης Ντούγιας
16. Λάμπος Μπίκας (πεθερός του Παπαχρήστου)
17. Γιωργάκης Μπίκας (πεθερός του Νάσιου Αντωνίου)
18. Θοδωρής Μπίκας (πατέρας του Ναστάση Μπίκα)
19. Κίτσιος Μπίκας (πατέρας του Θωμά Μπίκα)
20.  Βασίλης Παπαφώτης (πατέρας του Βαγγέλη Παπαφώτη)

Τα σπίτια της Πάνω Βέλλιανης 

Στον καιρό της Τουρκοκρατίας, μέχρι την απελευθέρωση της Ηπείρου, ο κάμπος της  Πάνω Βέλλιανης ήταν υπό την κατοχή των αγάδων, Φάταγα, Αγάκου Πρόνιου, Αλή Φούζη και Καραμάνη.  Οι Αγάδες αυτοί, που, ανάλογα με τις ανάγκες της καλλιέργειας των χωραφιών, έδιωχναν ή έφερναν από άλλα χωριά  νέους καλλιεργητές, κατασκεύαζαν για τη διαμονή τους μικρά πέτρινα σπίτια, εντός των οποίων έμεναν δύο ή και περισσότερες οικογένειες. 

Τα σπίτια αυτά,  ευρισκόμενα σε μικρή απόσταση το ένα από το άλλο, περιβάλλονταν από μικρό κήπο με πολλά οπωροφόρα δέντρα. Τους κήπους αυτούς πότιζαν κατά τους καλοκαιρινούς μήνες, με το νερό της βρύσης που συγκέντρωναν σε ειδική προς τούτο δεξαμενή. Η κάθε δε οικογένεια χρησιμοποιούσε το νερό για 24 ώρες.

Επίσης στο χωριό υπήρχαν και δύο πηγάδια. Το πηγάδι του Παπαχρήστου (Φιλίππου) στην αυλή της οικίας του και του Παναγιώτη Μπίκα.  

Το σχολείο της Πάνω Βέλλιανης

Πότε λειτούργησε για πρώτη φορά σχολείο στην Πάνω Βέλλιανη, είναι άγνωστο. 

Ο Δημήτριος Παναγιωτίδης (βλ. π. π. ) αναφέρει ότι το 1897  η Μονή της Βέλλιανης (του Ιωάννου του Προδρόμου) χορήγησε  300 γρόσια ετησίως για το διδάσκαλο της Βέλλιανης :

Σελ. 149, 2^η στήλη : « Η Μονή θεωρείται κυρίως κτήμα του υπό ταύτην χωρίον Βοϊνίκου (σ.σ. Προδρομίου), ενθεν  έχει και Μετόχι, χρησιμεύον ήδη ως σχολείον, εις ου τον διδάσκαλον χορηγεί μισθοδοσίαν κατ’ έτος από του 1874 κυρίως, γρόσια χίλια περίπου. Η Μεγ. όμως του Χριστού Εκκλησία δια πράξεώς Της προ 20ετίας έδωκε δικαιώματα όμοια επ’ αυτής και εις το χωρίον Βέλιανη και εις την πόλιν της Παραμυθίας. Το παρελθόν δ’ έτος επακτώθη υπό της Ι. Μητροπόλεως δια τριετίαν προς 80 περίπου εικοσάφραγκα το έτος, εκ της πακτώσεως δε  του πρώτου έτους ου μόνον εχορηγήθη και εις τον διδάσκαλον Βέλιανης ποσόν 300 γρ. ως και εις τον της Καρυώτης (Καρυωτιού) 200, (τα χωρία ταύτα πρότερον δεν διετήρουν σχολεία) … »

Σύμφωνα με τον Αναστάσιο Θεοδώρου Μπίκα, γεννηθέντα το 1904, οι μαθητές της Πάνω Βέλλιανης πριν το 1910 χρησιμοποιούσαν για σχολείο  τον ΄Αγιο Νικόλαο. Και, όταν ο καιρός ήταν καλοκαιρινός, το παρακείμενο και έξω από τη μάντρα του σιάδι (μικρό πεδινό μέρος). Εκεί για καθίσματα και θρανία χρησιμοποιούσαν τις μικρές ή μεγάλες πέτρες.

Μετά το 1910, λίγα μόνο μέτρα βόρεια της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου, οι Βελλιανίτες έκτισαν το Δημοτικό τους Σχολείο. Το Σχολείο αυτό είχε ένα υπόγειο, στο οποίο, ενώ είχαν προγραμματίσει να κατασκευάσουν ελαιοτριβείο, τελικά δεν κατασκεύασαν, μία αίθουσα διδασκαλίας κι ένα μικρό δωμάτιο, στο οποίο διέμενε ο εκάστοτε δάσκαλος. Εδώ στη δεκαετία του 1930 είχαν τοποθετήσει το κοινοτικό τηλέφωνο και κατά την Κατοχή είχε εγκατασταθεί, για μικρό χρονικό διάστημα, ιταλικό στρατιωτικό απόσπασμα. 

Στις επτά  Νοέμβρη του 1943, κατά τη μεγάλη μάχη του Κάστρου της Βέλλιανης, Αλβανοτσάμηδες και Ναζί, αφού πυρπόλησαν τα χωριά Καρυώτι, Βέλλιανη και Προδρόμι, πυρπόλησαν και το Δημοτικό Σχολείο της Βέλλιανης, το οποίο έκτοτε παραμένει εκεί σκελετωμένο και ντυμένο με το μαύρο και γαλάζιο χρώμα, μάρτυρας της μανίας των παραπάνω κατοχικών δυνάμεων.    

Σκέψεις για αναστήλωση του εν λόγω Δημοτικ Σχολείου δεν πραγματοποιήθηκαν, καθότι ο κάποτε πρόεδρος της Βέλλιανης και μετέπειτα Δήμαρχος της Παραμυθιάς αείμνηστος Βασίλειος Δημητρίου Λώλου,  τις πήρε μαζί του …

Οι δάσκαλοι της Πάνω Βέλλιανης

Ο πρώτος δάσκαλος που δίδαξε στο σχολείο της Πάνω Βέλλιανης ήταν ο Γιάννης Πασιάς από το Λευτροχώρι της Παραμυθιάς. Στη συνέχεια δίδαξαν : 

1. Ο Γουβελέτσης, από τα Κούρεντα Ιωαννίνων.
2. Ο Παπασωτήρης (πατέρας του Λάμπρου Πούλη), από τη Σέλλιανη. 
3. Ο Χρήστο Γιάννης (Παπαδόπουλος), από το Προδρόμι. 
4. Η Ισμήνη και ο Γιώργος Μπέλλος, από την Παραμυθιά.
5. Ο Φώτιος Μπίκας, από τη Βέλλιανη.
6. Ο Πέτσιος Δημήτριος, από το Προδρόμι.
7. Η Ελένη Μαρτσούκη – Κατέρη, από την Κέρκυρα. 
8. Ο Παπαρούσης από το Ζαγόρι των Ιωαννίνων. 

(Πληροφορίες :  Στεφο – Φίλης (Στεφάνου) και Μπίκας Αναστάσιος)

Η εγκατάλειψη της Πάνω Βέλλιανης

Οι Βελλιανίτες μετά τις 23 Φεβρουαρίου 1912, που απελευθερώθηκε από τους Τούρκους η  Παραμυθιά και η γύρω περιοχή, αντιλήφθηκαν ότι η θέση του χωριού τους στους πρόποδες του βουνού Κορύλα, μακριά από τον κάμπο στον οποίο καθημερινά εργάζονταν και από το εμπορικό κέντρο της Παραμυθιάς, ήταν ακατάλληλη για τις ανάγκες της ζωής τους.  Για τους λόγους αυτούς,  αφού το 1920  άρχισε σιγά σιγά η μετακίνησή τους προς τα πεδινά, τελείωσε, σχεδόν,  κατά τη δεκαετία του 1960.   

                                                Μάριος Αναστασίου Μπίκας